Euskerari buruzko edozein ikerketa diakroniko (denboran zeharreko) oinarritzeko, Paleolitiko Koben esparrua izan behar da kontutan. Hau da, Dordoinatik hasi eta Asturiaraino hedatzen den eremua.

Kultura eremu horri «franco-cantábrico» edo «atlántico» deitzen diote gure kolonizatzaileek, «euskalduna» ez ahomentatzearren. Hemen Koben Kultura deituko diot, eta eremu horretan egiten zen euskerari Akitaniako euskera (auskitera). Bai Dordoinan, euskeraren sehaska edo disko-gogorra izan zen lurraldean, baita mendebaldean ere (Kantabria eta Asturian) aspaldi galdu zen euskera, euskal toponimia ugari geratzen den arren, batez ere Dordoinan.

Baina goazen harira.

Euskalkien jatorria, duela lau mila urte.

Duela lau mila urte inguru, euskal esparru ipar-kontinentalean, «Halliade Kultura» sortu zen nekazaritza landetan. Pirinioaz hegoaldean, berriz, «Koben Kultura» zen nagusi. Kultur eragin bi horiexen arabera sortu ziren, nire ustez, euskalkiak. Ez naiz Dialektologian aditua, baina bai dakidala aski gure hizkuntzaren historiaz eta euskeraren beraren memoriaz.

Halliade kultura, izatez, Bretaina eta Portugaleko trikuharrietan ugari aurkitu den callaïs bitxia berdearen izenetik dator. Kultura berri hau indartzean Megalitoen garai hartan, aldaketa handiak sumatzen dira: gorpuak erraustu eta harrespiletan (kutxen barruan) lurperatzen hasi ziren zeramikazko kanpai-formako ontzietan. Halliade kultura hura Goi Garona, Landak, Gers eta Goi nahiz Behe Pirinioetara hedatu zen. Beraz, euskal herri kontinentala bete-betean hartu zuen. Menhir antropomorfoek (batipat Goi Anderearen irudiarekin)ezaugarritzen dute garai hori.

Aldiz, Penintsulako euskal herrietan (Aragoe, Nafarroa hegoa, Errioxa, Araba eta Bizkaia mendebaldean), Koba Kulturak dauka eragin nabarmena. Azken hau Kultura iberiar tipikoa da (kultura almeriarra ere deitzen zaio), eta behin betiko marka utziko du Katalunian eta Kantabrian batez ere; hortxe da Vidiago gaineko Peña Atuna Asturiasen, «Atearen erlijioa» delakoaren monumentu zinez ikusgarriena. Eta Ebro aldetik nahiz Kantabriatik datorren Koba-Kulturaren eragin hori sumatuko da mendebaldeko euskalkian, batik bat bizkaieran; eta aldi berean, lapurteran ere, ipar aldeko Koben Kultura nagusitzen da, baita. Honek esplikatuko luke muturreko euskalkiok, batetik bizkaierak eta bestetik lapurterak duten zenbait antzekotasun.

Horrek guztiak ez du esan nahi kultura-bidegurutze hori izan zela euskalki-bereizketaren zergati bakarra; zeren hasierako kausa izateak ez baitu baztertzen geroko bilakaera. Ez dakigu zein neurritakoa izango zen antzinateko euskalkien desberdintasuna, baina argi dagoena zera da: Erdi Aroan oraindik euskalkiak bertsuak zirela.

Geroztiko gorabeherak.

Esan bezala, euskalkiak bertsuak zirauten oraindik Erdi Aroan. Halaxe dager “Amorantearen poema” hunkigarrian, Oñatiko Artxiboetan aurkitu berri den lehen euskal poeman (1510): euskalkiekiko gaur egun baino euskera hurbilagoan idatzita dago.

Beraz, euskalkiek ez gintuzten hainbatean «geure artean isolatu euskaldunok», Berria egunkariari irakurri nionez martxoaren 25ean, David Comas genetistari egindako elkarrizketa batean, euskal herritarren genoma berezitasunaz berbetan. «euskaldunon arteko kultur hesia» gertatzekotan, Erdi Aroaz geroztikoa izan da.  

Zeintzuk dira gaur egun euskalkien arteko berezitasunak?

Iparraldeko euskalkiek H-hasperendua eta TZ/TS ongi bereizteaz gain, arkaismo baliotsuak mantendu dituzte.

Gipuzkerak ere ongi gorde du Z/S bereizpena, bizkaierak galdu duena gehienbat. Bestalde, ez da ahaztu behar bizkaiera gaur egungo Gipuzkoa lurraldean barna hedatzen dela ekialdeko kostaldean, batez ere Koben eremu inguruetan, hain zuzen.

Gipuzkerak, morfologian, galera batzuk nozitu ditu hizkuntza aniztasunaren alorrean: anaia/neba eta arreba ez bereiztea; eta berton/bertan ez bereiztea dira nire ustez larrienak. Eta mugagabea murriztea.

Bizkaierari dagokionez, jatorrizko aditz-jokoa ezeze, DAU adizki-forma sakrifikatu du batuaren aldarean. Eta bere hiztegiko berezitasun mordoxka galtzear dago, gaizki ulertutako «euskera batu» baten izenean. Adibidez berri/barri auzian, jatorrizkoa barri da, ebai-harri, «ebakitzeko harria», iberieraz ageri denez, duela 2.300 inguruko testu batetan idatzita: ebar´i kame (piszina barria).

Dena dela, honek guztiak ez du esan nahi Euskera Batuaren kontra gaudenik, ezta gutxiagorik ere. Euskera batuaren alde lehen lerroan jardun genuen AEKan, hura ezinbestekoa zelako gure hizkuntza nazionala erakitzeko, gainerako hizkuntza normalizatu guztiak bezalaxe.

Bukatzeko, bizkaiera ez da erdiguneko euskalki-enborretik endakaturiko adar bat, apirilaren 2ko Berrian irakurri dudanez harridura osoz (barka txarto ulertu badut), EHUko dialektologiko-diakroniko-ikertzaile Eneko Zuloagari egin dion elkarrizketan. Bizkaierari buruzko ahapaldi horrek ez da dauka inongo oinarririk zientzian.

Nik uste Euskaltzaindiari dagokiola halako hizkuntza-auzien ortodoxia zaintzea; duela gutxi egin duten bezala (beranduxe izan bada ere) euskal lurralde mendebaldarron «euskalduntze berantiarraren» kontuarekin. Hala aldarrikatu du Alberto Santanak: hemengo jendea «zeltak» izan ginela, eta ekialdeko euskaldunek inbaditu gintuztela duela gutxi. Halakorik! Eta inongo oinarri zientifikorik ez duen gezur nabarmen hori, ETB-nobela bilakatu da urte luzez! Hau da, gure hedabide publiko batek emititu du, iritzi-kontrasterik onartu gabe, egun batean bai eta bestean ere bai, etengabe. Gero euskaldungoaren «euskerarekiko pasibotasunaz» berba egingo dute.

Milioikako aurrekontua izan duen telesail horren kalitatea zinez ederra izanik ere, ausartuko ote da gure hedabide publikoa gezur potolo maltzur hori Donostiako Zinemaldira aurkezten?