«Koronabirusak ez dakigu hilko dituen, baina tristurak azkenean…» - Joseba Illarramendi eta Saioa Lasa

Tenperatura hartuta, oinetakoen zolak eta eskuak desinfektatuta egoitzara sartu ondoren, Joseba Illarramendi (Zestoa, 1974) San Juan Fundazioko zuzendariak eta Saioa Lasa (Azpeitia, 1978) psikologoak, beren maskara eta mantal zuriekin, gustura hartu gaituzte krisi honetan adinduen zaintzan gertatu denaz, dauden arazo serioez eta aurrera begirakoaz gogotsu hitz egiteko. Izen bereko ermitaren aurrean, herriko adinduen egoitzaren kanpoaldean den itzalpe gozoan eseri gara, eguerdiko eguzki handitik ihesi, natural, luze-zabal, hitz egiteko.

Pixka bat ulertzeko eta kokatzeko, bien artean zuzentzen duten zaintza zerbitzuen berri eman digute aurrena. «San Juan Fundazioa 1919an sortu zen, herriko bi ahizpak erabaki zutenean beren lurretan eraikina egitea, hasiera-hasieratik herriko adinduei zerbitzu bat emateko. Patronatuaren lehendakari ehun urtean herriko alkatea izan da, eta gero herriko beste ordezkariak daude hor: apaiza, udaletxeko alderdiak, langile ordezkariak, egoiliarrena, ni neu zuzendari bezala, hori da patronatua».

Egoitzan 36 egoiliar dituzte, eguneko zentroan 15 eta etxebizitzetan beste 8. Guztira 45 langile dira. Zerbitzu denak bertan egiten dituzte, herrian bertan ekoitzi, bertako langileekin, denak langile finkoak dira, hitzarmen propio batekin. «Kristoren zortea daukagu Zestoan. Independenteak gara erabat. Ez gaude inongo patronaletan eta ezer ez; zentzu horretan erabat aske gara, onerako eta txarrerako».

Barkatuko didazue ezjakintasuna, baina adinduen zaintza ereduan saltsa handia ikusten dut eta galdu samar nabil. Pribatua edo publikoa den, munizipala, herriarena den ala ez. Konfusio handia dago horrekin guztiarekin.

Joseba Illarramendi: Hala da. Gauza asko daude hemen. Gu fundazio pribatu bat gara, irabazi asmorik gabekoa. Orain dela 100 urte, herrietan zeuden “miserikordien” garaikideak gara. Sorreran ia beti mojek ematen zuten zerbitzua. 100 urteko ibilbidean haurtzaindegia ere izan da hau, gerra garaian errefuxiatu politikoak egon izan dira, funtzio ezberdinak osatu ditu etxe honek.

Gurea bezalako zenbait fundazio pribatu, batzuk sorreratik eta beste batzuk zailtasun ekonomikoengatik, udalek bere gain hartu zituzten, publiko egin. Baina zer egin da publiko? Askotan eraikina baino ez. Saltsa handia dago. Gure kasuan ez, guk jarraitu izan dugu fundazio pribatu izaten. Beste batzuk sartu ziren sare publikoan. Hor dago gakoa, 2000. hasierako urte haietan. Gero, udalarenak ziren egoitzak Foru Aldundiak “Kabian” bereganatu zituen, Kabia izeneko erakunde publikoan.

Gu kanpoan geratu gara, erakunde pribatu bezala. Baina honen guztiaren atzean beste eztabaida bat dago. Erakundeak publiko izanagatik ere, zerbitzu denak azpikontratak dira. Saltsa handia da eta jendea galdu egiten da. Azkoitiko San Jose publikoa da. Bai. Baina kudeaketa dena Biharkok eramaten du, langile denak azpikontratatuak daude, zerbitzu denak. Hor dago koska… Adibidez, Zumaian, hango San Juanen, gurea bezalako sorrera igualean, garai batean udalak bereganatu, Foru Aldundiak Kabian sartu eta San Juan publikoa da. Zein dago, ordea, kudeaketan eta egunerokotasunaren atzean? Florentino Perez –Real Madril taldea zuzentzen duen magnatea–. Diru dena, diru publiko dena, nora doa? Eta esaten duzu: «Joder! Zer da hau? Hori publiko eta ni pribatu?». Sektore honetan irabazi asmoko interes asko daude. Askok pentsatzen dute negozio segurua dagoela hemen.

Koronabirusaren krisiak adinduen egoitzetara txikizioa ekarri duelako sentsazioa hedatu da. Datua beldurgarria da: hamarretik lau adinduen egoitzetan hil dira. Zer izan da, iragarritako drama ala zorte kontu bat?

J.I: Hainbat egoitzatan egundoko dramak bizi izan dituzte. Halere, horrekin lotura bat egitea eredu bat edo bestea, zaintzaren inguruko filosofia bat edo bestea, ez nuke esango egokia denik. Gu libratu gara, baina zorte kontu bat izan da, hasiera batean behintzat. Zergatik? Denak harrapatu gintuelako ezustean, babes neurririk gabe. Egia da aurkitu ginela lanean ezjakintasun batekin, babesik gabe. Hasiera hartan birusa sartu zen egoitzetan askoz ere zailagoa izan dute. Eta hor, guk, zorte kolpe bat ere izan dugu.

Gero egia da, halaber, erakunde bakoitza saiatu garela ahal genuen azkarren eta ondoen kudeatzen, baina beste eztabaida horiekin lotura zuzen bat egitea pixka bat perbertsoa ere bada. Ez zait egokia iruditzen. Hemen bertan, eskualdean, ezagutzen dugu Zarauzkoa. Beste kudeaketa eredu bat dute, baina ez da egoki esatea, edo jakitera ematea, birusak egoitzek daukaten filosofiaren arabera kolpatu duela.

Argi, baina. Horrek ez du esan nahi arazo oso potentea ez dagoenik. Krisi honek igual egin ditu azaleratu sektore honen gabezia denak, eta baita jendeak duen konpromiso maila, non eta greba gogor batean zegoen sektorean. Tokatu zaigu tokatu dena eta langileen erantzuna izugarria izan da. Biak azaleratu ditu.

Baina zuen egoitzako kasu partikularrean nolabait usaindu egin zenuten zetorrena oso serioa zela. Oso azkar mugitu zineten, alarma dekretuei aurreratuta. Sen berezi batez.

Saioa Lasa: Igual bai. Guk azkenean erabaki batzuk hartu genituen, tartean, hilabeteko itxialdia gure zaharrekin beraiekin hemen bizitzen. Horrek erakusten ditu nolabait erakunde honen indarguneak, lanean gaudenok sinisten dugu eredu honetan. Nahiz eta irabazi asmo gabeko erakunde pribatu izan, gure bokazioa erabat publikoa da, herrigintzarena, eta lan egiteko erari dagokionez ere, eredu propio batean egiten dugu lan. Horrek, agian, ematen digu azkartasun bat.

Hasiera batean hasi ginen protokoloari jarraitzen baina konturatu ginen honekin ez zela nahiko, hemen arriskuak izugarriak dira eta igual aurreratu ginen. Baina ez gu bakarrik. Egoitza askok egin dute lan oso ondo. Ez da dominak paparrean jartzeko momentua. Langileen konpromisoa oso-oso potentea izan da, hori azpimarratu behar da. Hainbesteko gatazkan bizi den sektore batean, jendeak erakutsi duen konpromisoa izugarria izan da.

J.I.: Nik uste momentua iritsi dela zaintza behingoz mahai gainean jartzeko, eta hori maila politikoan egin behar da. Erabaki serioak behar dira sektore honek merezi duen lekuan egoteko, aitortza publikoaren aldetik eta lan baldintza aldetik aurrera egin behar da, ratioaren aldetik gehienbat. Pertsonala behar da hemen, esku asko falta dira.

Hori nola egin beharko litzateke?

J.I.: Niretzako, egin behar den galdera da «geuk nolako zaintza nahi dugu?». Zaharren zaintzari negozioaren ikuspuntua ematen bazaio, egundoko perbertsioa da. Gastu osoaren %85 pertsonalean da hemen. Hemen ez dago makinarik. Hemen bertan, gertu dauzkagu jada inbertsio fondoak diru bat irabaztera etorrita. Guk oso garbi daukagu horrek horrela ezin duela izan. Diru publikoarekin eta erabiltzaileek beraiek ordaintzen duten diruarekin jokatzen ari gara. Diru hori egon behar da ahalik eta zerbitzu onena emateko, eta horretarako langileak ondo egon behar du, edo ahal den ondoen.

Baina gero eta zaharragoa da gizartea, handiagoa bizi espektatiba. Gainera, kulturalki, askotan adinean oso aurreratua eta egoera oso ahulean daudenak baino ez dira egoitzetara joaten. Eskaera eskaintza baino handiagoa, negozio segurua.

J.I.: Merkantilizazioa indartzen ari da. Zein da dinamika? Itxuraz publifikatu eta lehiaketara atera zerbitzuak. Eta zerbitzu horietara etortzen zaizu edozein, azken boladan dirua irabaztera oso argi eta lotsagabe; hori blindatzen ez bada edozein sartzen zaizu, edozein.

Gure ustez, erabiltzailea egon behar da erdian eta horregatik egin behar da ariketa potentea, pertsonala. Nolako zaintza nahi dugu? Nik, Josebak, jada behar bat daukadanean, nire etxean ezin naizenean geratu, nola nahiko nuke zaindua izatea? Joera dira makrozentroak, ez dakit zenbat plaza, ez dakit nora joan. Baina filosofiak beste bat behar du izan: etxe inguru bat, gertukoa, komunitate batek sortua. Hausnartzen hasita konklusio berdintsuetara ailegatuko ginateke. Etxean nahi dugu egon. Eta ezin denean, etxe giro bat sortu, komunitate bat, gertukoa, gertuko jendeak zaintzea.

Baina zuen eredu hori ez al dago arriskuan? Izokina bezala ur-korrontearen kontra zabiltzatela dirudi?

S.L.: Erabat. Negozioaren logikak agintzen badu, egoitzak zenbat eta handiago izan, orduan eta diru gehiago. Eta krisi honetan ikusi da, zenbat eta txikiago, gertukoago eta etxe girokoago izan, gauzak egiteko eta erabakiak hartzeko errazagoa dela.

J.I.: Gu urteetan ari gara eredu bera borrokatzen, aldarrikatzen. Oinarri-oinarrira joan behar da. Zaintzaren mundu hau merezi duen tokian jarri eta denon artean gauza koherente eta logiko bat egin. Hemen langile guztiekin egin genuen hausnarketa hori eta langile guztien erantzuna berdina da: goxo, gertu, etxe giroa, herritik eta familiatik ahalik eta gertuen. Norbere etxean zerbitzu denak jasotzea oso zaila da, behar handiko egoerak sortzen direlako.

Irakurri da zaintzen munduko egoera petrala konpontzeko osasungintza publikoan sartu behar zela. Soluzio sinpleegia, sinplekeria agian?

J.I.: Herriko anbulatorioarekin harreman bat izan behar da, baina garbi dugu hau bizitzeko etxea izan behar dela, ez dela ospitale bat izan behar. Lortu behar duguna hau etxe bat izatea da eta lortu behar duguna da gure adinduak «ni etxean nago» sentitzea. “Etxe” izenak gauza asko esaten ditu; hori lortzen duzunean, «ni neure etxean nago» sentitzea, hori gauza handia da. Guretzako gauza politena da «nire etxea hau da» entzutea. Hori esaten dutenean… bale! Helburua lortu dugu. Horrek gauza asko esan nahi du.

Txikiak eta kontrakorrontekoak gara, baina nahi dugu pixka bat erreferente moduan agertu ere, gauzak beste era batera egin daitezkeela erakutsi. Horren harira, kudeaketa mailan, adibidez, erkidegoan bakarrak gara Kudeaketa Aurreratuaren Urrezko Euskal Saria daukana, erakunde bakarra sektorean. Horrek esan nahi du gauzak argi esaten ditugula, baina gauzak ondo egiten ditugula ere bai. Horren atzean lan asko dago, zaintzan, senideekin, gizartean. Gu herrigintzan kokatzen gara zuzen-zuzen, herrigintzako parte bat gara. Eta gure bokazioa, eta gainera sorrerakoa, hori da.

Nola bizi izan dute zuen adinduek krisia, nola daude?

J.I.: Nik hor aditza lehenaldian baino orainaldian jarriko nuke, gero eta gogorrago doa guretzat eta gure egoiliarrentzat. Deseskalada honetan gizartea normaltasun batez ikusten da jada, baina gu normaltasunetik oso urruti gaude, hasieran bezala, hasieran baino gogorrago, neurri gogorragoekin. Gero eta gogorragoa da, zeren hemen bizi denarentzat bizimodua asko aldatu da. Aske izatetik kalera ezin ateratzera. Orain ikusten dugu telebistan jendea hondartzan, "ondo, ez dago arriskurik", eta abar; baina gure zaharren bizimodua asko aldatu da, benetan. Guk “etxe irekia” kontzeptua beti landu dugu, ateak irekita zaharrentzat, senideentzat, denentzat. Sartu, irten, herrira jaitsi, igo, etorri naizela, banoala… Etxea!

S.L.: Hasiera batean, beldur horrek eraginda, baita geure kasuan ere, etxean egon behar genuela esan ziguten, gogorra da baina egon behar duzu. Baina orain, denbora bat pasata, esaten duzu «kalera noa!». Hauek hori ez daukate eta ikusi egiten dute. Hasieran ondo, ez da sartu, ez gaitu birusak eraman. Baina orain ikusten dute telebistan jendea hondartzetan eta esaten dute, «eta ni, zergatik nago hemen? Behera ere ezin naiz jaitsi». Leihotik ikusten dute etxebizitzetan dauden zaharrak paseora ateratzen autonomo direlako, eta hemengoak, klaro, «hori kalera doa eta ni ez». Askoz gogorragoa, izango ez da ba!

J.I.: Egunkarian irakurtzen dute ez dagoela positiborik baina hemen soluzionatu da alderdi bat, beste alderdi batean askoz ere okerrago gaude. Ez dakit zein den soluzioa, zeren libre ere? Oraindik arriskuak daude-eta. Oso gogorra. Eta senideen bisitarik gabe! Prestatzen ari gara bisitetarako kartzela moduko bat eta negargura ematen du. Eta esaten duzu, «Hau? Ba al leike?».

Eta zuek, pertsonalki?

S.L.: Oso gogorra, baita ere. Duela hiru hilabete esan izan baligute hau, ez genukeen sinistu ere egingo. Denbora gutxian zeharo aldatu da. Esango nuke gure zaharrek bezala sentitzen dugula. Ikusten duzu bizimodu normaltsu baten buelta eta guk ezin dugu. Erantzukizun handia dago baita ere. Beldurra, eta nire kasuan behintzat, paranoia puntu batekin. Zorroztasun horretan irizpideak ez ditut kritikatuko, baina, klaro, egoiliar batek kalentura puntu bat baldin badauka, isolatu, PCRak egin, hau eta beste. Egin beharrekoak, bale, baina horrek sartzen zaitu egunerokotasun paranoiko batean. Beti emaitzen zain, beldur-beldur eginda, positiboa al da edo ez da? «Ba, jada inguruan ez dago ezerez»… baina eta baldin badago? Gogorra da. Honek 38 izan dituela gaur gauean, medikuari deitu eta isolamendura! Eta PCRa. Eta horrela egunero. Pentsatzen dut ohituko garela, baina hala ibiltzea ere!

Ironia mingarria. Orduan balkoietatik txalotzen zituztenen egoera gero eta okerragoa al da?

J.I.: Bai. Emozionalki gero eta okerrago, gero eta tristeago. Gure zaharrak ere itzalduago daude. Plantetan sakabanatuta, elkar ikusi gabe, langile berdinarekin beti, arriskuak minimizatzeko. Baina etxe honetan beti izan da jendea elkartuta, herriari begira, kuadrillan. Betetzen dira protokoloak eta minimizatzen arriskuak, eta ikusten duzu hau oso luzera doala eta esaten duzu «noiz arte?». Koronabirusak ez dakit hilko dituen, baina tristurak azkenean… Eta oreka hori? Buff!

Langileengan ere badu eragina. Egunero etorri behar duzunean, hor dagoen erantzukizuna! Lagunak gelditzen dira kaña bat hartzera eta gu ez, beldurra ematen digu. Beti daukazu galdera; «eta nik sartzen badut birusa?». Paranoian bezala zaude beti, «ieepa! geldi hor!», zeure kontzientziari ohartarazten.

Bukatzeko, bota bihotzetik, erraiak tarteko, desio bat.

J.I.: Igual ameslari izatea da, baina beti esaten da krisi denek aukerak ematen dituztela, aldatzeko eta hobetzeko aukerak. Gizarte bezala berez ikasgai asko jaso ditugu eta gure kasu konkretuan zaintza eta adinduen inguruko hausnarketa sakon bat egin behar da urgentziaz, zer-nolako zaintza behar dugun eta zer-nolako eredua. Hori beste esparruetara zabaldu daiteke. Sumatzen da ahalegina, ari dira taldeak sortzen…

Guk gure txikian badaukagu proiektu bat: San Juan Etxea. Zestoari begira, baina balio lezake beste herri eta auzoetarako ere. Zaintza beharretara egokituta, komunitate bat sortuz, egoitzako zerbitzuekin, eguneko zentroa, etxebizitzak, etxez etxeko laguntzak, beste modu bateko zaintzak, gertuko ekonomiara begira, bertako hornitzaileekin, komunitarioa, gertutik gertura beti.