«Ikusi nuen nire burua ez nezakeela ‘turistikoki’ sartu Kubako musikan, neure esparrura ekarri nahi nuen»

Harritu egin ditu zaleak lan berriarekin Ruper Ordorikak. Baina ez bere burua baino gehiago. Hala aitortu du 7K-ri eskainitako elkarrizketan. Irribarretsu eta adeitsu hartu gaitu Elkarren estudioan. Aspaldiko desioak eragindako ur emari oparoaren emaitza da “Amour eta toujours” diskoa. Topikoak baztertu eta bide berriak jorratu nahi izan ditu, letrei zein musika erritmoei dagokienez. Ur berrietan igerian. Betiere herri musikari dion maitasuna eta Kubako herriari zor dion errespetua iparrorratz hartuta. Hango paisaia eta “paisanajea” diskoaren azaletik bertatik hurbildu dizkigu musikariak.

Nola sortu zen proiektua?

Nire lehendabiziko eginkizuna izan ohi da bizipenak kantura eramatea. Duela 30 urte joan nintzen Kubara Euskal Herriko hainbat idazle, musikari eta artistarekin –Laboa, Hertzainak, Atxaga, Zumeta...–. Geroztik ere izana naiz. Duela hamabi urte biratxoa egin nuen irlan barrena. Nik egiten nuen kontzertuaren lehen zatia eta ondoren hemen ere biran ibili den Ray Fernandezek abesten zuen. Eta kantu pare bat elkarrekin jotzen genituen. Hura dena bideratzen Joseba Azkarraga Matxitxa izan nuen lagun. Han ginela berak esan zidan: «hemengo kantuekin diskoa egin beharko huke». Baina nik benetan urrun ikusten nuen. Beste lengoaia bat erabiltzen dute eta ez nuen nire burua hori egiten ikusten. Baina urteekin garatu egin da ideia, handitu egin da nire barruan.

Zerk bultzatu zintuen, han bizitakoaren memoriak?

Bai, han gauza asko jaso nituen. Jendeak esan dit harritu egin dela nire lanarekin eta «ez ni bezainbat, seguru», erantzun diet. [barreak]

Nola abiatu zinen bidean?

Lehendabizi kantuak idatzi nituen hango bizipenak gogoan. Lehen ere banituen diskoetan argitara emanak, baina beste moldera emanak. Ohi dudan bezala, Gasteizko laguna den Alberto de la Casarekin –oraingoan ekoizle bezala jarri dut–, hasi nintzen kantu haiek musikalki Kubako klabean sartzen, beste eredu erritmiko bat erabiliz. Eta poliki-poliki ikusi nuen bazegoela gai bat erakartzen ninduena. Paraleloan, hango musika entzun eta literatura irakurtzen, hango sonaren bideak arakatuz joan nintzen eta ikusi nuen banuela mamirik kantuak sortzeko.

Zein izan dituzu erreferente?

Euskaraz ez dago lan askorik, baina zerbait badago. Literaturan, esaterako, Urrutia Capeauren “Jururu” liburua. Sarrik [Joseba Sarrionandia] ez du hango gaia ukitu oraintsu arte, baina “Gaukarietan” badago materialik. Prosa horretatik aukeratutako bat ere badago diskoan neuk atondua. Horrek asko hurbiltzen ninduen gaira. Musikalki bakarrik ez, gaiak ere hangoak izan zitezen nahi nuen.

Erronka...

Bai, beste lizentzia batzuk, beste fraseoak eskatzen ditu. Hortik dator izenburua ere, «Amour eta toujours lako errimak zaborretara», zioen Sarrik bere poema batean, topikoak gainditu nahian. Son kubatarra generoa da bere horretan. Hango eta hemengo kantu zaharrek edozein material baliatzen dute, errimak, topikoak, maitasunaren ideia sentimentala –gezurraren erabilera poetikoa eginez–. Dena da baliagarri nahi dutelako jendea dantzarazi eta hunkitu. Horren aurrean, ikur bezala, aspaldi nuen gordea izenburua.

Ohiko bidetik aldendu eta zurera ekarri nahi izan duzu, beraz.

Nahi baino, ohartu nintzen nik ez dezakedala egin Buenavista Social Club edo Maria Teresa Veraren kantu bat, ez naizelako hangoa. Pentsatu nuen nolabait uztartzea neure iturriarekin, neuk ongien menderatzen dudanarekin. Horretarako, duela bi urteko Jazzaldian, Kenny Wollesen –New Yorkekoa, nire disko askotako bateria jotzailea– “bahitu” eta lanean jarri nuen Yaroldy Abreurekin –Chucho Valdesekin jotzen duen perkusio jotzailea, maisua, Kuban berarekin aritua naiz– eta Dani Perezekin –nire antzinako gitarra jotzailea, Bartzelonakoa–. Gero musikari gehiago gehitu zaizkie, bereziki Lino Lores kubatarra tresarekin eta Eddy de Armas tronpetarekin. Aldez aurretik banuen egitura egina eta ikusten nuen nire burua ez nezakeela “turistikoki” sartu Kubako musikan, bisitan, benetan neure esparrura ekarri nahi nuen. Matxitxak proposatu zidan nire betiko kantuekin hango erara egitea diskoa. Baina argi esan nion: «Ez! Inoiz horretan sartzen banaiz kantuak propio sortuko ditut, lizentzia batzuk hartuz, baina Kubako gauzak kontatuko ditut gure hizkuntzan».

Intuizioa bidelagun ona da.

Nik ez dakit erabaki batzuen zergatia, baina badakit han bizitakoak eragin zuzena izan duela nigan. Hango errealitatea disparatearekin eta fantasiarekin lotzen dut; ia gezur antzekoa da, oro har. Nire lagun Angel Katarainek esaten du zazpi aldiz joan behar dela hara zerbait ulertzen hasteko. Ni neu zazpi aldiz baino gehiagotan joan naiz, baina uste dut ez dudala deus ulertzen zentzu horretan. Irrealitatearen ideia horrekin lotu nahi nuen.

Musikalki eta pertsonalki nola eragin dizu Kubak?

Musikalki esatea errazagoa zait. Maisu ikaragarriak ezagutu ditut. Lehen mailakoak izanagatik euren burua ez dute serio hartzen, aldiz, egiten dutena hartzen dute ez serio, ia erlijio moduan. Nola jo behar den arauak errespetatuz. Eta hori lezio handia da. Norberak egiten duena benetan serio hartzea, baina ez norberak egiten duelako, berez delako aipagarria eta inportantea. Maila pertsonalean ez dezaket hitz batez esan, baina hango irrealitate zentzu horren barruan, jabegorik ez izateak, familiaren kontzeptuak, harremanek... hankaz gora jartzen zaituzte. Hitzez hitz. Aurrez aurre ikusten duzu gu gaudela iragan handi baten ondorioz lotuta eguneroko bizitzan. Dena markatzen du horrek. Gure antipodetan bizi dira alor askotan.

Diskoa egiteaz harritu egin zarela diozu, baina herri musikari diozun maitasuna bada zure sorkuntzaren ardatzetako bat, zure ibilbidean presente dagoena.

Bai. Ni anglofilo hutsa naiz, beti entzun izan dut bluesa eta rocka. Hain zuzen, batzuetan urrutik argiago ikusten da geure altxorra. Nire lagun batek esaten du Hitlerrek irabazi izan balu denok ibiliko ginatekeela prakamotzak soinean Tiroleko kantuak abesten eta luma kapeluan jarrita. Baina kanoiak gringoen alde zeuden eta denok hazi gara bluesa –beltzen musika, Ameriketatik etorria– entzunez, eta, horren ondorioz, batzuetan gurea den tradizioaz jabetu egin gara. Kubak izan balu beste “toki” bat, orain geopolitikan esaten den moduan, Frank Sinatraren diskoaren ondoan Silvio Rodriguezena edukiko luke mundu guztiak. Edo Maria Teresa Verarena edo Benny Morerena. Musikari askok egin dituzte antzeko diskoak hango iturritik edanez. Led Zeppeling-engandik Rolling Stones-engana. Jazz munduan ere Dizzie Gillespie... Handienek zioten miresmena hor gorde direlako erroetan dauden erritmo afrikarrak, ia-ia Afrikan bertan ere galdu direnak tartean. Hori izugarrizko aberastasuna da eta pare-parean neukan.

Esanguratsua da Hiru Truku taldea New Yorkeko egonalditik bueltan sortu izana. Zein hausnarketa zegoen erabaki haren atzean?

Nire lehen diskoa haustura kontsideratu izan da aurreko euskal kantuarekin. Belaunaldi kontuengatik besterik ez bada, garbi dago horrela zela. Baina sentitzen dut izugarrizko zorra gure aurreko belaunaldiarekiko. Erakutsi zigutelako kantu zaharra bazela hor eta duintasun handiz garatu zutelako. Herri musikarekiko maitasuna hasieratik daukat. Kanpoan nintzela uste nuen horretan hasten banintzen, jendeak pentsatuko zuela: “honek utzi du bere bidea”. Baina gero ikusi nuen hura zela ni gehien identifikatzen nauena. Beldurra galdu nion. Batzuetan toki bat ematen dizute eta hari atxikita bizi zara. Hortik mugituz gero ez dakit zer gertatuko dela pentsatuz. Musikalki ere bai. Nik aspaldi abiatu nituen bide horiek. Gero Ameriketara itzuli nintzen eta arrisku sentsazioarekin bizi nituen esperientziak hango musikari handiekin ezagutzen ez duten hizkuntza batean lanean... hori dena pasatua naiz eta asko lagundu nau oraingo lan honetarako.

Lurra ezegonkor sentitzen duzun leku horretan, hanka non jarri erabaki behar...

Bai, horri balioa aurkitzen, ez kontrakoa, aurrera bultzatzea baizik.

Bugainbilen eta arrain hilen usaina, euri zaparrada, kale kantoiak... Paisaia fisikoa eta giza paisaia –«Jendea ilaran» abestian, esaterako–, biak, aurki daitezke bertan. Kalea oso presente dago zure disko berrian.

Usainak aipatu dituzula, lehendabizikoz iritsi nintzenean iruditu zitzaidan txurro-denda baten barruan nengoela. Halako gozotasuna... Bugainbilen usaina aipatzen dudan testua oso paradoxikoa da, dirudienez ez baitaukate usainik. Karroen [autoen] gaizki ondutako petrolio usaina... burua zuk diozun toki horietan jartzen nuen kantuak ontzeko garaian, etengabe. Iruditzen zait euskaldunok kantu zaharretan badugula tokiekiko zentzu mitiko bat. Oso inportanteak dira.

“Jendea ilaran” kantuari dagokionez, egunero ikusten ditugu telebistan irudiak Kuban jendea ogi bila ilara egiten. Pentsatzen jarrita etxealdian egon ginenean izan ditugun ondorioak, dendan apalak hutsik aurkitu genituen eta fabrikazioa berandutu egin zen hiru hilabetez egon ginelako... Imajinatu 60 urteko enbargoaren ondorioz zer izango litzatekeen hau! Itxita balego munduko komertzioa guretzako... Denok dugu antzeko pertzepzioa hango munduaz, urte askoan luzatu dela dagoeneko beste era batera kudeatuta behar zuen egoerak, baina irla batek horrelako egoeran irautea, benetan harrigarria da. Estribilloak dio “jendea biharkoz axolik gabe” eta zalantza handiak izan nituen, ez dakit esan behar ote zuen “jendea atzokoaz axolik gabe”. Bada onespenaren sentsazioa, gauzak onartu beharra, baina dena bere perspektiban jarri behar da. Beti pentsatu dut han denbora ez dela “gaur lan hau egin eta bihar dirua izango dut”, zikloak goizetik gauera irauten duela. Hango bizitza horrelakoa da. Askotan turismoaren begiarekin aztertzea ez da erraza.

Musikak eta literaturak bat egiten duten lurraldean sortzen duzu kantua. Literatura idatziko zenukeen galdetuta, ezetz erantzun izan duzu.

Bai, ez naiz idazteko gauza. Musika entzun zalea nahiz, baita hitzik gabe bada ere. Baina kantuaren alorrean beti izan dut nahi hori. Niretzat kantua bera generoa da eta kantuak batzuetan maite du poesia, beste batzuetan ez; batzuetan maite ditu egunkariko izenburuak, esamolde eginak... Kantuak zernahi baliatzen du bere helbururako. Baditu bere legeak eta horiek aldatuz doaz, baina kantua bera hastapenean dago, gizakiaren ezaugarria da dantza den bezala. Horregatik da hain zaila horretaz hitz egitea, han baita oinarrizkoa. Ez dago tribu bakar bat kantuan egiten ez duenik. Beti hor dago, emankor, eta, belaunaldiz belaunaldi, estilo guztietan, hor dirau.

Zure bidea nolakoa izan dela esango zenuke?

Bikaina. Inork hau entzunda barre egingo luke [barrea]. Gu oso modu artesanalean ari gara gure langintzan. Esan gabe doa, musikarion mundua radar azpitik dago duen oihartzunari dagokionez. Horren aurrean, musikaren alorren lanean ari garenontzat eguneroko bizimoduak behar dituen gutxiengo baldintzak eta segurtasuna eskatzen dituen mugimendua hor dago. Izan ere, nire hastapenetan bezalatsu dago musikaria, lurraren pare. Baina musikariak badu dohain hori, jende aurrean ari zara, ez duzu gau ona izan, eta hurrengoan kitatzen duzu. Nik uste beste egile batzuek aise gehiago sufritu behar dutela. Bost urtetako lana horman eskegi eta bazoaz etxera... Aldiz, musikak badu dohain hori, Letek esango lukeen bezala, erredentzio bidea da, osatu egiten zaitu.

Publikoaren feedback hori...

[barrea] Bai, batzuetan onerako eta beste batzuetan ez hain onerako! Ezintasun horretan ere gatazka dago.

Sorkuntza, grabaketa, eta zuzenekoa... fase bakoitza nola bizi duzu?

Lehen hau –estudioko soinu mahaia seinalatu du– sufrikarioa zen. Orain ez. Batzuetan teknologiagatik ere estudioak sortzaileentzat tresna bilakatu dira. Nik horrela bizi dut eta momentu oso onak pasatzen ditut. Eta zuzenekoa helburua da, musikariekin ibiliz asko ikasten dut.

Zaleekin aurrez aurre elkartu ezean ez leukake zentzurik, ezta?

Ez, zentzu testimoniala. Bada jendea disko bikainak egiten dituena eta asko inspiratzen gaituena nahiz zuzenekoetan ez ibili, baina ez da nire kasua.

Radarra aipatu duzula, esana duzu «muga» horrek merkatuaz kezkatu gabe lan egiteko aukera eman dizula.

Ez da nire kasua gaur egun, baina oro har euskaraz egiten denak badu bere esparrua eta horri gain hartzea oso da zaila. Nik uste dut neurri batean denborarekin ikasi eta zeure bidea egiten duzula. Euskaraz egiten dena komertzialki esplotatzea ia-ia ezinezkoa denez gero, nik uste abantaila bilaka daitekeela, zure txikitasunean eremu zabal-zabala duzula sormenetik. Nik hori garbi ikusi dut urteekin.

Haizeak kontra jotzen zueneko garaiak ezagutu zenituen.

1980an atera nuen “Hautsi da anphora” eta garai hura disko musikaren –ABBA...– paradisua zen. Eta hemen hasia zen gerora rock erradikala deitu zena. Aurreko kantautoreak zuen irudia kontuan hartuta, aulki bat eta espainiar gitarra eskuan, ia-ia penagarria zen kantautorea zinela esatea, bazirudian eskupekoa eman behar zizutela [barreak]. Madrilera joan arte ez nuen jakin nik kantautorea nintzenik! Ez dugu pentsatu inoiz Antton Valverde edo Mikel Laboa kantautoreak zirenik, guretzat kantariak ziren, besterik ez.

Testuingurua guztiz bestelakoa zen. Ez justu nire aurka, garaiko kantu molderako guztiz bazterrekoa nintzen. Nire lagun gehienak rock talde ezagunetan ari ziren eta haien babesa beti sentitu dut. Ez dut uste aurrera egingo nuenik hura gabe. Hertzainak, Itoiz... askotan izan nintzen haien telonero. Batzuetan txantxatan esaten dut ni Guinness liburuan nagoela telonero bezala, nik baino lehen zati gehiago ez du inork egin! [barreak].

Baina aurrera egin zenuen.

Oso barrutik egin nuen “Hautsi da anphora”. Ez nuen entzuten entzun nahi nuena. Entzuten nuena maite nuen, baina ez zen nik egingo nukeena. Horregatik hasi nintzen. Eta beti izan dut horri zentzua emateko behar nuen entzulea, ez kopuruz beharbada, baina beti sentitu dut hor egon dela. Bigarren diskoaren ostean [“Ni ez naiz Noruegako errege”] bai egin nuen zalantza jarraitu ala ez. “Tipo honek ze arazo dauzka?” zioen batek baino gehiagok ni entzunda. Jendeak asko aguantatu gaitu, dena esan beharra dago! [barreak]

Eta orduan ere etxekoen babesa sentitu zenuen?

Bai, nahiz gure ama lasaiago egongo zen “Bizkaia maite” kantatu izan banu, errespetu guztiarekin. Jendeak kantu haiek estimatzen zituen eta nik orain orduan baino aise gehiago baloratzen ditut.

Oñati-Bilbo-Gasteiz-Londres-New York-Oñati-Sara da orain arteko zure zirkulua. Ingalaterran eta AEB-etan izandako esperientzia interesgarri eta bizigarrien ostean Euskal Herrira itzuli zinen.

Niretzat bizitzeko leku onenak herri oso txikia ala hiri oso handia dira. Ez dakit zehazki zergatik. Nik neure burua beti Oñatirekin lotua sentitzen dut, buruan daukagun etxea, badakizu. Horrela da. Saran ere horrelaxe esaten diet, «hemen laketurik naiz baina oñatiarra sentitzen naiz».

New Yorkeko garaiak erabakigarriak izan ziren. Sekulako pertsonekin aritu zinen eskuz esku... Lou Reedekin Jonan anaiak –soinu teknikaria– eta biok duzuen harreman estuaren berri izan dugu hedabideen bitartez, baina beste pertsona asko ere ezagutu zenituen.

Bai, izen handirik gabekoak. Jarrera bat zuten. Beti jarraitu izan dut Ipar Ameriketako musika eta literatura, baina aurreiritzi asko nituen jendarteaz. Halako batez han suertatu nintzen eta pentsatu nuen “nik hona itzuli beharra daukat”, zeren ikusi nuen munduak ez zeukala zerikusirik ordura arte nire buruan gordetako aurreiritziekin. Gerora hainbat disko egin ditut bertan.

Aberastasuna aurkitu zenuen.

Bai, eta profesionaltasuna zentzurik onenean, entrega ikaragarria.

Musika zaletasuna etxetik bertatik jaso zenuten anaiak eta biok?

Begirunea bai, behintzat. Gu zazpi gara etxean; nire arrebak musika ikasitakoak dira, ni ez. Baina ni nintzen plazako musika taldeari begira egoten zena. Oraindik ere plazetan jotzen dugunean beti egoten da betaurrekoak dituen mutiko bat guri begira; haur hura ni nintzen.

Noiz konturatu zinen zuk zeuk musika egin zenezakeela? Askok ez dakite bateria jotzen hasi zinela.

Bateriarekin hasi nintzen, baina ez neukan. Gitarrarik ere ez. Gasteizen bizi ginela lagun bati eskatu nion eta espainiar gitarra utzi zidan, oraindik ere badudana. Sokak aldatu nizkion; metalezkoak jarri nizkion. 15 urte nituen eta harekin hasi nintzen. Bi urte zaharragoa zen mutil batek Gabon kantu sariketa batean abesti bat kantatzen lagunduko nion galdetu zidan. Michel Labegerieren “Haurtxo haurtxoa” zen. Nik ezagutzen nuen, gure aitak Iparraldetik –bestaldetik orduan– ekartzen baitzituen diskoak. «Debekatua da», esan nion lagunari, eta «ez da inor enteratuko», erantzun zidan berak. Hala egin genuen eta baita irabazi ere! Orduantxe hasi nintzen jabetzen euskarazko kantua izan zitekeela nire intereserako. Eta orduan ikusi nituen, nire zorionerako, Benito Lertxundi, Mikel Laboa eta Xabier Lete, bakarka. Ikusi nuen bazela zerbait niri mintzo zitzaidana! Gainera, Gasteizen asko sentitzen nuen hizkuntza aldaketa –euskaratik gaztelerara– eta han hasi nintzen nire gauzatxoak idazten.