«Indarkeriarik gabe ez gara benetakoak sentitzen»

Zer da elkarrizketa bat zoria ez bada? Non zegoen idatzita herrialde, hizkuntza, kultura zein adin ezberdineko idazle eta kazetaria elkartzekoak zirenik? Nork zekien, elkartu ziren unean, ez zutela galdetzeaz eta erantzuteaz haragoko kezkarik izango? Elkarri bostekoa eman ziotenean, zer pentsatu ote zuen batak bestearengandik? Nolako elkarrizketa izango ote zuten beste egun eta leku batean gurutzatu balira?

Urriko goiz eguzkitsua Bilbon. Erdiguneko hotel arranditsuan, udak ez dio udazkenari lekurik laga nahi oraindik. Sartu-irtenean dabiltzanek ba ote dakite Israelek Gaza suntsitu dezakeela gaur? Igogailutik irten berri den gizonari galdetu behar nioke. John Banville (Wexford, Irlanda, 1945) da. Edo Benjamin Black, nobela beltza nahiago dutenentzat. Inglesezko nobelagile irudimentsuenen sailekoa, “The Sea” eleberriak Booker saria eman zion 2005ean. Beste askoren artean, Kafka (2011n) eta Letren Asturiasko Printzesaren sariak (2014an) jaso ditu gerora. 1970etik hona, bere izenez zein Benjamin Black ezizenez, liburu andana publikaturik ditu. “The Singularities” (John Banville, 2022) eta gazteleraz argitaratu berri den “Las Hermanas Jacobs” (Benjamin Black, 2023) besapean dituela etorri da Euskal Herrira, JA! umorezko arte eta literatura jaialdian parte hartzera.

Zer funtzio du umoreak zure obran? Umorearen eta artearen artean gaizki-ulertu handi bat dago, gaitz kontraesankor bat. Umorera gehiegi lerratzen den artea ez da seriotzat hartzen, baina, aldi berean, solemnitatea artearen heriotza da. Gaur goizean Arte Ederren museoan izan naiz. Beldurgarria da jendeak ze serio hartzen dituen zenbait obra. Seriotasun horretan, ordea, ez dago arterik, solemnitatea baino ez. Jende horrek “ai, ze zoragarria naizen!” pentsatzen du, “ zeinen obra zoragarria!” pentsatu ordez. Nik, Kafkak bezala, arteak ez daukala deus esatekorik diot, baina, han-hemenka, txantxa batzuk egiten ahalegintzen naiz.

Benjamin Blackek ere ez al dio John Banville-ri irri egiten? Banville bere lana oso serio hartzen duen artista da; Black bere lana oso serio hartzen duen artisaua. Hala, nola ez dio Blackek Banvilleri trufa egingo? Hori bai, Blacken ziria oso solemnea da beti. Ezberdintasun handia dago serioa eta solemnea izatearen artean. Inglesez mintzo diren herrialdeetan, Benjamin Black hilda dago honezkero. Erretiratutako futbolari britaniarren gisa, Espainian bizi da orain. Zergatik? Ni baino ospetsuagoa izaki, ez didatelako akabatzen uzten!

Hori zer da, solemnitatea ala umorea? Behiala, afari batean, oso serioa nintzela aurpegiratu zidan ondoan egokitu zitzaidanak. «Emaizkidazu 5.000 dolar eta ikusiko duzu ze barregarria naizen!», eman nion arrapostu. Ez zitzaion bisaiarik mudatu ere egin. John Cleese Erresuma Batuko aktore eta umoristarekin gogoratu nintzen orduan. Kontulari adituentzako afari batean, kontabilitateari eta kontulariei buruzko ziri zaparrada bat bota zuen. Amaieran, erreakzio faltagatik harriturik, «Ez zarete mindu, ala?», galde egin zien bertaratutakoei. «Ez, kontulariei buruzko txisteak egin dituzu eta gu kontulari adituak gara», erantzun zioten afaltiarrek. Hori ikusita, eskerrak Blackek Banvilleri burla egiten dion, tarteka.

Banville eta Black, artista eta artisaua, nondik datorkizu identitate bikoitz horren premia? Niretzat idaztea 24 orduko eta astean zazpi eguneko lana da. Lo nagoenean ere idazten dut. Nietzschek zioen gizaki oro artista bihurtzen zela lotan. Gure ametsak ordena eske datozkigun kontakizun laburrak baizik ez dira. Hala, 2003an, Michael Cimino, zine zuzendari eta gidoilari Estatu Batuarra irakurtzen hasi nintzenean, harrituta bezain liluratuta utzi ninduen. Estilo hain sinple eta elkarrizketa zuzenekin lortzen zuena bikaina iruditu zitzaidan. Ordurako telebistarako miniserieak idatzita neuzkan eta estilo hori gidoietatik eleberrietara eraman nahian nenbilen. Hala, eskuartean neukana ordura arte idatzi nuenarekiko erabat ezberdina zen. Horregatik, liburuen irakurketa ez zamatzeagatik eta askatasuna irabazteagatik, seudonimoa behar nuela erabaki nuen.

Kostatu egiten da bi identitateen gibelean esku bera dagoela sinesten. Garai batean eskuin-ezkertia nintzela esaten nuen, esku batekin Blackek eta bestearekin Banvillek idazten zuela. Blackek nobela beltz bat idazteko aski ditu bost edo sei hilabete. Banvillek, aldiz, bost edo sei urte behar izaten ditu bere obra bat ontzeko. “The Singularities” nire azken lana idazteko, adibidez, sei urte behar izan ditut. Horrek zer esan nahi du? Mota horretako nire azken liburua izango dela, dudan adinarekin, gisa bereko beste lan bat moldatzen hasten banaiz, bukatu baino lehen hilko naiz-eta! Eleberri beltzak, alta, oso azkar idazten dira. Are gehiago, azkar idatzi behar direla uste dut. Detektibe nobela baten kalterako ere izan daiteke denbora. Genero beltzaren ezaugarri nagusia den bat-batekotasuna bezatzen du denborak.

Alegia, denborak ez dituela ardo guztiak ontzen. Horixe bera. Adibidez, gazteleraz estreinatu berri den “Las Hermanas Jacobs” amaitzera Irlandako idazle erresidentzia batera joan nintzen. Ostiral arratsaldean liburua goitik behera errepasatuta neukan, baina idatzi nuena aspergarria eta ebidenteegia iruditzen zitzaidan. Liburuaren atzealdean hiltzailea izan zitekeen pertsonaia bat zegoela ohartu nintzen orduan. Larunbat goizean jaiki, idaztera eseri eta 3.000 hitz isuri nituen, braustakoan, trantzean bezala. Testua berrirakurri gabe igorri nion editoreari. Hori da bat-batekotasuna.

“The Singularities” liburua, aldiz, zure obra osoa errepasatzeko baliatu duzu. Nire obra gogoratzeko gai naizen neurrian, bai. Izan ere, gorroto dut behiala argitaratutakoa errepasatu behar izatea. Etsigarria zait, zer hobetua ikusten dut nonahi. Nire liburuak gainontzekoenak baino hobeak iruditzen zaizkit ia beti, baina niretzat sekula ez dira behar bezain onak. Horregatik diot eguneroko porrota dela idazlearen patua, baina, finean, porrotaren kalitatea dela axola duena. Aldi berean, eskerrak nire obraren gehiengoa ahaztu dudan! Hala ere, nire idazle bizitzaren laburpen moduko bat da “The Singularities”. Ez dut berriz halako libururik idatziko. Orain nire autobiografiari ekiteko asmoz nabil. Hori bai, kontatuko dudan gertakari bakoitza apur bat erraturik kontatuko dut, nahita. Arreba bat beharrean, anaia bat dudala irakurtzen dutenean, burua galtzen hasita nagoela pentsatuko dute askok. Oso dibertigarria izango da.

Zer da garrantzitsuagoa, gertakaria ala irudimena? Irudimena, jakina. Irudimena da gure gaitasunik behinena. Irudimenik gabe ez dago ez mundurik ez ezer asmatzerik. Deus ez da erreala, existitzen dela irudikatzen dugun arte. Gertakariei gehiegi lotzen gatzaizkiela iruditzen zait. Irudimenari askoz gehiago heldu behar genioke. Irudimena da bizitza zein errealitatea sortzen dituena. Esaterako, kaletik paseatzen zoaz, aurpegirik gabeko pertsona anonimoz inguraturik, baina, egun batean, demagun inpresionatzen zaituen emakume bat ikusten duzula. Bisio bat nola, zure irudimena emakume horretan kontzentratzen da. Zorte apur bat baldin baduzu, bera ere zugan fijatzen da eta, bat-batean, zure existentziaren parte bihur daitekeela irudikatzen duzu, erromantze bat izan dezakezuela... Gerora, kasurik onenean, laguntasun harreman batean amaituko da afera, baina maitasunezko hilabete horiek loriatsuak dira, nahiz eta irudimena besterik ez izan.

Zergatik eta zertarako idazten duzu? Idazteko arnasten dut eta arnasteko idazten. Azken nobela, “The Singularities”, amaitu nuenean, kritikak egin zizkidaten, zuzenketak sartu nituen, eta bat-batean nire idazmahaia hutsik zegoen. Idazmahai hutsari argazkia atera eta editoreari igorri nion: «Hau beldurgarria da, zer egingo dut orain?», galdetu nion S.O.S mezuarekin. Arratsaldea izu bezain pentsakor igaro nuen eta, iluntze hartan bertan, hartu nuen nire autobiografia idazteko deliberoa. Idazmahai hutsa hondorik gabeko amildegia da niretzat, ikara sortzen dit. Ez dakit idatzi gabe bizitzen.

Ez duzu irakurlerik gogoan? Irakurleari bizirik dagoen sentipena transmititzea da idaztea. Transmititzeko mezu bat izan behar duzu. Eta arteak, mezu hori biziarazteaz gain, mezuaren hartzailea bizirik sentiarazten du. Madrilera noanean, sarri jotzen dut Prado museora, Velazquezen “Las Meninas” ikustera. Ederra da, mendebaldeko zibilizazioaren obra nagusienetakoa, koadroak niri begiratzen didan sentipenak ez dauka parekorik eta Velazquezek transmititzen didan «Ikusi duzu zer egin dudan?» horrek bizi-bizirik sentiarazten nau. Antzeko zerbait gertatzen zait soka-laukote bat entzutera ala poesia ona irakurtzera esertzen naizenean. Arteak ez gaitu pertsona hobeak egiten; esperientzia artistiko baten ostean gure seme-alabak ez dira aberatsagoak, lirainagoak edo arrakastatsuagoak izango, guk ere ez dugu diru gehiago poltsikoratuko, baina bizirik sentitzeko zoriaz gozatu izanak ez dauka preziorik.

Zein da idazketaren abiapuntua? Zoritxarrez, norberari buruz idaztea oso modan dago. Aro oso merke, arrunt eta hutsalean bizi gara. Jendeak garrantzitsua, unibertsoaren zilborra, dela uste du eta bere maitasun gorabehera txikiak zein gatazka ezdeusak munduari inporta zaizkiolakoan bizi da. Zakurraren putza! Quinto izeneko zentsore erromatarrak «Kaptatu objektua eta aterako dira hitzak!» errepikatzen zien garaiko senatariei eta idazleei. Zer axola dio zernahiren aitzinean izan dezakezun jarreraz idazten duzunak? Merke-xuhurreko gizarte baten sintoma da hori. Arterik onena inpertsonala da. Horregatik, ez dut jakin nahi jendeak nire arteari buruz duen iritzirik, ez zait inporta. Artista pobre eta eskasa nintzateke sari batek eragingo balit. Artista gisa, ez daukat inolako moralitaterik, ez daukat iritzirik, ez daukat etikarik, ez maitasunik ez fideltasunik. Artista gisa, nire semeak ere salduko nituzke lerroaldi on baten truke.

Horregatik diozu, idazteko, zure burua ahantzi behar duzula? Bai, nire burua ahanzten dudanean, gizakiaren izateari buruzko kontzientzia handiagoa hartzen dut. Idazten dudanean ez naiz ni. Pertsona ezberdinak dira sukaldean kafea gosaltzen duena eta idazmahaian idaztera esertzen dena. Ekitaldi publikoetan asko dibertitzen naiz horregatik. Jendea liburuak sinatzeko ilaran zain daukadanean, «Ene, uste nuena baino zaharragoa da!», «Kontxo, ez al da gero eta txikiago?» bezalako zurrumurruak aditzen ditut. Orduan, burua jaso eta «Ez naiz liburua idatzi duena, etxeko idazmahaian utzi dut, ni zuengana bidali duten ordezkaria besterik ez naiz» esaten diet. Lotsaturik bezain harriturik geratu ohi zaizkit begira, baina egia da.

Ziur? Umorea ala solemnitatea den galdetu behar nizun berriz. Nire idazteko prozesua nire burua ahanztean datza. Sukaldetik idazmahairako bidean, ez dakidala idazten pentsatzen dut goizero. Esertzen naiz, zalantza egiten dut, hitz batzuk zirriborratu... Eta, halako batean, idazten hasi naizela jabetzen naiz, nire buruaz ahaztu naizela, ez naizela ni, idazten duen pertsona baizik. Horregatik, ez dut nola idatzi behar dudan pentsatzen, idazten dut. Harritzen naiz idazteko asko ikertzen dudan galdetzen didatenean, niretzat ikerketa solemnitatea baita, artearen heriotza. Irudimena da etengabe akuilatu eta barrutik kanpora atera behar dena. Irudikatutako mundua mundu erreala baino askoz errealagoa da.

Zer irudikarazi behar du liburu baten lehen lerroaldiak? Idazlea gehien asebetetzen duen lerroaldia azkena bada ere, lehendabizikoa da garrantzitsuena. Lehen lerroaldian irakasten diozu irakurleari eskuartean duen liburua irakurtzen. Jende askok ez dio arretarik jartzen, nik bai. Idazle gisa, hilabeteak pasatu izan ditut lehen lerroaldi hori idazten. Gertatu izan zait lerroaldi bera zehatz-mehatz behin eta berriz berridaztea, bilatzen dudan tonua aurkitu eta guztiz barneratu arte. Behin tonuaren jabe eginda, errazagoa da dena. Irakurle legez, aldiz, lehen lerroaldia bi edo hiru aldiz irakurri ohi dut. Ondoren, liburua irakurtzeko prest sentitzen naiz, batzuetan. Beste batzuetan, liburua uzteko ausardia biltzen laguntzen dit.

Denek ez dute zure prosa zehatz, hotz eta kirurgikoak irudikarazten duena papereratzeko gaitasunik. Esaldi bakoitzean hitz bakoitzak bere lekuan egon behar du, hitz bakoitzak bere funtzioa, bere zehaztasuna, bere ñabardura izan. Bestela, nekez eramaten zaitu oharkabean esaldi batek bestera. Irakurleak horrela idaztea biziki erraza dela pentsatu behar du, nahiz eta zinez oso zaila izan. Askotan kateatzen naiz, ez zaizkit beti esaldiak berez-berez ateratzen. Idaztea ez da txorrota zabaltzea, batzuetan iturriak ez du urik isurtzen, edo bai, baina ur horrek ez du behar besteko freskurarik, edo kutsatuegi dago. Ezinbestekoa da testuak erritmoa izatea, hitzen musikaltasunak sinfonia bat sortzea.

Baina lortzen ez duzunean? Zer egingo zaio? Niri izugarri gustatzen zait lan egitea. Zer egingo dut, lana ez bada? Ez dakit zer egingo nukeen lan egiteari utziko banio. Gorroto ditut oporraldiak, ez dut asmatzen zer egin, oso urduri jartzen nau goizean eguzki betea dagoen leku arrotz batean iratzarri eta «zer arraio egin behar dut nik hemen egun osoan?» pentsatzeak. Egunerokoan ere noiznahi galdetzen diet ingurukoei «zer egin behar duzu gaur?» eta «bazkaltzera atera» edo «lagunekin geratu», erantzuten didatenean, «bai, bai, baina zer gehiago?» insistitzen diet beti. «Nola zer gehiago? Horixe da bizitza» ematen didate arrapostu. Orduan konturatzen naiz ez dudala bizitza konprenitzen. Artea ulertzen dut, baina bizitza ez.

Esaldi idazletzat duzu zure burua? Bai, erabat. Eleberri idazleak daude, kapitulu idazleak, lerroaldi idazleak eta, azkenik, ni bezalako esaldi idazleak. Esaldiak dira gizateriaren asmakuntzarik handiena. Zibilizazio askotan, ez zeukaten deus, ez ehizarako lanabesik, ez gurpilik, ez ezer, baina esaldiak bai. Esaldirik gabe oso zaila da komunitate bat sortzea. Esaldiei esker deklaratzen dugu maitasuna, adierazten gorrotoa... Gure bizitza osoa sortzen da esaldien bidez. Bizitza osoa daramat esaldiekin malabareak egiten. Guztiz idazteari emanda bizi aurretik, egunkari bateko editore-zuzentzailea nintzen. Txundituta gelditzen nintzen erreportariekin. Auskalo nora igortzen zituzten informazioa biltzera, euren begi-belarriak ziren gureak eta, erredakziora bueltan, 500 hitzeko artikulua idazten zuten, alegia, deus ez. Liluratuta begiratzen nien nire bulego ertzetik. Lehen esaldia idazteko gai ere ez nintzatekeela izango pentsatzen nuen nire kolkorako. Ez dakit noiz igaro ziren erreportariak kazetari izatera, baina joritasun horrek aho bete hortz uzten nau oraindik. Segur aski subkontzientean erreportaria izan nahi nuelako hasi nintzen nobela beltzak idazten.

Eta ideia konplexuetara iristeko hitzak hautatzen dituzulako zara idazlea? Nori gustatzen zaio lengoaia sinple eta zehaztasunik gabea? Tiranoari, Trumpi... Artista literario batek funtzio sozialik badu, lengoaia aberastea da. Berehalakotasunaren izenean, ezin diegu zehaztasunari eta aberastasunari uko egin. Hizkuntza aberatsa da berez, bere erabilera da pobrea izan ohi dena. Behin, lagunen etxera heldu orduko alemanez esku-ahurra izendatzeko hitzik ez zeukatela kontatu zuen poetak. Zer dago horren gibelean? Mundua kontatzeko kezka eta lilura. Horregatik, lengoaiaren edertasuna, zehaztasuna eta konplexutasuna fantasia hutsa dira. Begira alfabetoaren 26 hizkirekin zer egiteko gai garen!

Onena eta txarrena. Baina erreparatu bilakaerari. Litekeena da, oinarri-oinarrizkoarentzako, artoa nola bildu azaltzeko edo harriak leku batetik bestera mugitzeko pautak adosteko hasi izana lengoaia erabiltzen. Gerora, ordea, irudimena garatu zen, poetak agertu ziren, amesten hasi ginen, eta begira lengoaia ze aberatsa den egun. Hizkuntza pobreak tiranoari egiten dio mesede, dena sinplifikatzen du, gertakariak manipulatzea errazten, gezurren zabalkundea ahalbidetzen... Horri aurre egiteko tresna da lengoaia aberatsa, ez dezagun alferrik galdu.

Alferrik galtzen ez ote garen ari… Gero eta lengoaia pobreagoa eta gero eta ideia prefabrikatuagoak dauzkagu. Sakelakoaren eta sare sozialen erruz mundu guztiak uste du zerbait daukala esateko, baina ez, gezurra da. Adiskide nobelagile bati, solasaldi publiko batean, nobela bat idatzi behar zuela aipatu zion entzule batek. Adiskideak, bisaia mudatu gabe, «Bai, denok daukagu nobela bat barruan, baina denek ez dugu idatzi behar!», eman zion arrapostu. Dostoiesvkiren lurpeko memorietan, hala dio lurpeko gizonak: «Badakit ni bezalako lurpekoak kanpoan geratu behar dugula, baina egun batean lurpetik irten eta hitz egiten hasiko gara eta hitz egiten eta hitz egiten…». Horixe gertatzen ari da. Ziur nago gure planeta zarata-geruzek eragindako uztai batek inguratuko duela laster. Zarata hori kutsadura besterik ez da.

Zaila da zarataz ez kutsatzea? Ni jendeak ez, munduak kutsatu nazan nahi dut. Horretarako, zaratari entzungor egitea beste erremediorik ez dago. Eta irudimenera itzultzen gara berriz. Nik existitu dadin irudikatzen dut mundua; mundu horri buruz dut idazten. Nobela batek, alta, ez dauka zerikusirik bizitzarekin. Hasiera, garapena eta amaiera ditu, objektu bat da, forma zehatz bat dauka... Mundua, aitzitik, kaosa da, konfusio hutsa, amaitu gabeko zerbait. Zergatik jotzen dugu artera, objektu amaitu bat ikusteagatik ez bada? Hor dago artearen indarra, hor hitzen boterea. Zoritxarrez, htz maiztuak esanahiez husten dira eta, ondorioz, ez duzu sekula lengoaia sekula erabat menderatzen.

Esanahiez hustutako hitzen eta zarataren artean, ez al da biolentzia nagusitzen? Zergatik uste duzu dagoela fikzio beltza modan? Hamar minuturo gure indarkeria dosia bermatzen digulako. Francoren gisako diktadore europarrak aspaldi joan ziren, IRA nahiz ETA iragana dira, Ukrainan izan ezik, oro har, Mendebaldeko gizartean ez dago gerrarik eta, hala ere, bestelakoa da telebistatik, egunkarietatik edo eleberrietatik zabaltzen den sentipena. Bizi duguna ez dela benetako bizitza sentiarazten digute. Hainbestekoa da atmosferan arnasten den bortxa giroa, kalean ikusi ditzakegun borrokak edo istripuak ez direla deus. Telesail bat ikusten hasi nintzen atzo. Lehen eszenan emakume baten gorputzetik erauzitako esku bat agertzen zen. Abiapuntu horrekin okerrera baizik ez daiteke egin, pornografia hutsa da. Horrelakoen aurka ere atera beharko genuke kalera. Horrekin ez dut iradoki nahi, eszena hori ikusita, norbaiti emakume baten eskua erauzteko grina piztuko zaionik, baina bai biolentziaren banalizazioak bortxaren aurrean ditugun erreakzioak anestesiatzen dituela. Notiziak irakurtzera eseri eta «tira, beste bat hil dute!» pentsatzen du jendeak; baina nola beste bat hil dutela? Behialako indarkeria eszenak ez ziren hain errealistak, apenas zegoen odolik. Orain detaile morbosoenarekin bazkatu nahi dute gure baitako piztia. Indarkeriarik gabe ez gara benetakoak sentitzen, indarkeria nahi dugu munduaren parte garela sentitzeko.

13 urteko John Banville nerabeak hori guztia jakin izan balu… Baina 13 urteko John Banville nerabeari, atzo ikusten hasi nintzen telesaila ez, James Joyceren “Dublindarrak” oparitu zion bere arrebak. Egiari zor, barrenak inarrosi zizkidan. Ordura arte detektibeen zein bakeroen istorioak irakurtzen nituen, baina ez nuen sekula bizi nintzen munduan gertatzen ziren kontakizunekin topo egin. “Dublindarrak” itsasargi bat izan zen niretzat. Traktore bat baino gehiago pisatzen zuen Remington markako idazmakina batean Joyceren imitazioak idazteko grina piztu zidan. Idaztea gustuko nuen, banekien zertan nenbilen eta, garrantzitsuena, jarraitzeko gogo biziz nengoen. 17 urterekin ipuin bat argitaratu zidaten aldizkari batean. Ziur nengoen argitaratuko zidatela, ez ona zelako, benetakoa zela sentitu nuelako baizik. Une hartan, idazlea izan nintekeela pentsatu nuen eta, ordutik hona, ez diot idazteari utzi. Hil hurren nagoenean, nire eskumuturra paperean idatziko balu bezala mugitzea nahiko nuke. Esaldi perfektua idatziko nuke. Niretzat bakarrik. Ez luke inork jakingo. Eta, ordurako, hilda egongo nintzateke.