Sozialismora nola heldu?

Duela 50 urte, irailaren 11n, Pauko presondegian nengoen urte bateko zigorra betetzen. Irratitik entzun nuen Txileko armadak estatu kolpea eman zuela eta Allende hila zela. Txileko «Unidad Popular»-aren bideak mila egun baino ez zuen iraun (1970eko azarotik 1973ko irailera), baina sakonki eraldatu zituen herrialdearen harreman sozialak, bere iruditeria politikoa eta etorkizunari buruzko bere ikuspegia. Txileko ezkerraren apustu legalista eta iraultzaileak Latinoamerika osoa irradiatu zuen, eta eztabaiden erdian, aberastasunaren banaketa eta ondasun komun naturalen beharrezko nazionalizazioa bezalako ideiak jarri zituen berriro. Hirugarren Munduko nazio batentzako subiranotasun nazionalaren birkonkista aldarrikatu zuen yankien inperialismoaren aurrean, garapenerako eta demokraziarako eskubidea aldarrikatu zuen ordena nagusiarekin hausteko, eta estatu burgesak sozialismorako trantsizioan zuen lekuaren auzia planteatu zuen.

UPren programak garapen ekonomiko iraunkorra bultzatu nahi zuen: aberastasuna birbanatzeko eta soldatak igotzeko politika ausarta eginez, nekazaritza-erreforma sakonduz eta baliabide nazional nagusiak kontrolatuz. Kobrea atzerriko kapitalaren jabetzatik kenduz gero, hainbat enpresa monopolistiko handi nazionalizatuz gero eta banku nagusiak nazionalizatuz gero, «Jabetza Sozialeko Eremua» sortu beharko litzateke, nahiz eta sektore pribatuak gehiengoa izaten jarraituko lukeen.

Jakina, eraldaketa gatazka ez zen mugatu instituzio alorretara. «Herri boterea» errealitate bihurtu zen eta erakunde berriak agertu ziren, burgesiari jabegoa lehiatuz; hala nola «kordoi industrialek», hiri nagusietako gerriko proletarioetan sortuek, lantegi okupatuak itzultzeari uko egin zioten, gobernuaren zalantza eta «epelkeria» kritikatuz, eta lurralde-koordinazio berriak sortu zituzten, nahiz eta gehienek UPri leialki jarraitu. Landa eremuan loratu egin ziren lurren okupazio menderaezinak. Kulturaren arloan, iraultza nonahi zegoen: musikan eta kantuan, pinturan eta zineman, hormetan eta enpresetan. Gobernuak azkeneraino uste izan zuen gerra zibila saihets zezakeela eta, aldi berean, legelarien proposamenen inguruan herri-boterea bidera zezakeela.

Ezkerraren ezkerrean, denak ez zetozen bat joko instituzional eta parlamentarioak eskaintzen zuen ikuspegiarekin. Estatu kolpearen arriskua ohartarazten zuten, eta herria armatzea eskatu. 1965ean Ezker Iraultzailearen Mugimendua (MIR) sortzeak, hasieratik iraultza iraunkorreko (troskismoaren eragina) eta herri-gerra luze eta irregularreko (guevarismotik gertu) aukera estrategiko hibridoak markatuta, sindikalisten, langileen, intelektualen eta ikasleen erradikalizazioa islatu zuen; haustura, inperialismoarekin ez ezik, burgesiarekin ere bai.

Eskuina, jakina, ez zen geldirik egon. Instituzio alorrean oposizio gogorra bultzatzeaz gain, AEBetako enbaxadatik, CIAren laguntzarekin, Allende botatzeko konspiratu zuten. Isilka misilka, ustez konstituzionalista omen zen Armada (Allendek eta enparauek sineskor eta itsu jokatu zuten armadarekiko) bereganatu zuten eta kaleetan greba atzerakoiak eta blokeoak bultzatu zituzten, egoera guztiz ezegonkortu arte.

Iraultza-prozesua irteera estrategikorik gabeko kalezulo bikoitz batean harrapatuta geratu zen: bide instituzionaletik sozialismora, erabat gauzaezina bihurtu zen, baina MIR-ek proposatutakoa ere bai. Egoera horrek ezin zuen iraun. Kontua zen indar harremanen auziak norantz egingo zuen, eta hori Armadak erabaki zuen kolpe militarraren bitartez.

XIX. mendearen amaieratik, sozialisten estrategiari buruzko eztabaida marxista, neurri handi batean, kontrabotereen aldekoen eta sozialismo parlamentarioaren defendatzaileen arteko borroka izan da.

Nicos Poulantzas izan da Gramsciren ondoren (baina garai eta modu oso desberdinean) estrategiaren inguruan ausart eta zorrotz zenbait iradokizun planteatu zituena. 1978an, Poulantzasek aldatu egin zuen Estatua zapaltzeko beharraz zuen ustea: «ez dago arrazoirik aparatu [estatala] hori zanpatzeko edo suntsitzea deitu izan denerako tradizioa bere horretan mantentzeko. (...) Sozialismorako bide demokratikoak eta sozialismo demokratikoak, besteak beste, aniztasun politikoa (alderdiena) eta ideologikoa dakartela ulertzen badugu, eta askatasun politiko guztiak, oposiziokoenak barne, zabaltzea eta sakontzea, orduan Estatuaren aparatua zanpatzeaz edo suntsitzeaz hitz egitea ezin da hitzezko trikimailu bat besterik izan».

Alabaina, estrategia horren (segur aski) zailtasunak kontuan hartuz (ez baitzen inozoa), ñabarduraz jositako ohar hau egin zion proposamenari: «Akats larria litzateke ondorioztatzea noizbait (herri-klaseek) boterea iraunkorki eduki ahal izango dutela, Estatuaren erabateko eraldaketarik gabe. Estatuaren barruan, herri-masen ekintza ezinbesteko baldintza da horiek eraldatzeko, baina berez ez da baldintza nahikoa».

Bere azken liburuan, Estatua suntsitu beharrean, «Estatuaren erabateko eraldaketa» zeritzona imajinatzen zuen Poulantzasek. Eraldaketa horrek, Poulantzasen ustez, langileen jabetza eta autokudeaketa bezalako berrikuntzak hartuko lituzke, baita masa demokraziaren organoetan oinarritutako «kontseilu komunista» forma mugatuak ere (errusiar testuinguruan, «sobiet» hitzaren jatorrizko esanahia). Hala ere, Poulantzasek uste zuen berrikuntza hauek errepublika demokratiko moderno baten osagai demokratikoa indartu, zabaldu eta sakontzeko balioko zutela, desafiatu eta botere dualeko estrategia baten bidez lekuz aldatu beharrean, Errusiako Iraultzan gertatu zen bezala.

Horrek sintesi berri bat suposatuko luke. Izan ere, Sobietar Batasunean eboluzio autoritarioaren erruak bazuen zer ikusterik demokrazia formala guztiz arbuiatzearekin (Rosak gogor salatu zuen Lenin, parlamentu konstituziogilea deuseztatzeagatik); baina delako sozialismo demokratiko parlamentarioa orain arte ez da urruti joan Estatuaren eraldaketaren bidean. Are, integratu egin da Estatu burgesean. Hala, Estatuko indar atzerakoiak suntsitu egin ditu indar iraultzaileak. Beraz, oraindik ez dugu jakin edo gauzatu ahal izan bi hutsegitetatik zerbait berria nola lortu. Hau da teoriatik ekintzara pasatzea.