«Nire obrarik gehien-gehienak honela laburbil litezke: artea arteaz mintzo da»

Irailaren 15era arte du ikusgai Gasteizko Artium Museoan pintura eta eskultura uztartzen dituen erakusketa: «Galduaz eta berreskuratuaz». Horretaz, bere ibilbideaz eta, oro har, arteaz hitz egin digu.

Borgesen “El tango” poeman isolaturik azaleratzen den liparraren antzera, «galduaren zaporea du, galduaren eta berreskuratuaren zaporea» Javier Hernandez Landazabalek Artium Museoan ikusgai duen erakusketak. Zaporea ez ezik, izena ere poema horretatik hartu zuen artista gasteiztarrak Daniel Castillejok komisariatu duen erakusketarako.

Urte askoan pinturan jardun ondoren, Hernandez Landazabalek koadrotan ez ezik, eskulturatan ere kontatzen ditu bere istorioak, kritikak, gogoetak: berreskuratutako materialez egindako zenbait tramankulu mihisean irudikatuta. Luze hitz egin dugu arteaz, oro har, eta bere obraz, arteaz mintzo den obraz, hain zuzen.

Borgesen «El tango» poemak abiatu du erakusketa.

Hiru dimentsioko aleak zabortegietatik hartutako materialekin eginda daude, eta “El tango”-ko korraleroen istorio horretan bezala, materialok behin jasota, istorio berri bat dute, beste ziklo bat aurrerantzean. Birziklapena da, nolabait, piezak berrerabili egiten direlako, baina kasu honetan funtzio jatorrizkoaren guztiz desberdin batekin. Inplizituki, birziklapenak dituen konnotazioak ditu, gehiegizko kontsumoaren eta planetaren suntsipenaren aurkako protesta. Esate baterako, objektuen zaharkitzeak, edo hobeto esanda, ez-zaharkitzeak, zerbait berria atera behar horrek, ondorio ikaragarriak dakartza planetarentzat. Zerbait berria erostea merkeago ateratzen baitzaizu zaharra konpontzea baino, nahiz eta oraindik ondo funtzionatu. Protesta txiki hori erakusketa osoan dago presente, formalki behintzat.

Hori da erakusketaren ardatz bat, berreskuratutako objektuak. Bestalde batetik, hari gidaria objektu-irudikapena da. Azkenik, badago istorio paralelo bat, lan bat dagoen gune bakoitzean badago kontaketa txiki bat, kontaketa zabalago bateko atal bat. Kontaketa horrek existentziaz, heriotzaz, biziaren zentzuaz… dihardu, gizakiak betidanik, edo gutxienez zentzu pittin bat duenetik, bere buruari egin dizkion galdera gutxi gorabehera transzendentalak. Horiek dira hiru irakurketa-ardatzak.

Istorio txiki horiek badute batak bestearekiko loturarik?

Bai, gutxi gorabehera batek beste batera igortzen zaituelako. El Boscoren erreferentzia egiten duen lan honek Dada mugimendura igortzen zaitu; postmodernitatea aipatzen duen beste horrek ere nolabait dadaismoa gogoraraziko dizu, postmodernitateak ere nolabait desengainua baitarama berekin. Jakina, dadaistek gutxienez, artetik behinik behin, zerbait aldatzen ere ahalegindu ziren, eta postmodernoek ez dute aldaketa egin edo gauzak iraultzeko ekarpenik egiten. Baina guztien arteko halako lotura dago.

Irudiak ez ezik, objektu erreala ere badago, eta aldi berean hori ere irudikapen bat da. Irudikapen jokoa, nolabait.

Bai, hortik doa ideia. Magrittek “ceci n'est pas une pipe” esatean esan nahi zuen bere margolan hura ez zela pipa bat, pipa baten irudikapena baizik. Hori “errealista” hitzaren anbiguotasunaren harira dator; hitz hori pintore batzuk izendatzeko erabiltzen da, haien artean ni, eta are anbiguoagoa da hiperrealista hitza. Izan ere, ezin zorrotzagoa izanda ere, pintura irudikapena da beti. Ez da erreala; beraz, errealista delako hori, tira, izen bat jarri beharra dago, baina anbiguotasun handia izan dezake. Pinturan, behin koadro bat pintatzen hasita, subjektibitate handiak eta gogo-aldarteak ere parte hartzen dute, are, eskuaren dardara ere islatzen da; hortaz, ehuneko handian subjektibitatea duen zerbait da, ez dakit zenbatean. Ez da zerbait objektiboa. Eta zerbait objektiboa balitz ere, ez litzateke errealitatea, errealitatearen irudi bat baizik.

Eta norainoko garrantzia du irudiak?

Irudiaren garaian bizi gara, alde guztietan daude irudiak, hainbesteraino non errealitatea eta irudia nahasten hasi diren. Esate baterako, jendeak telebista ikustean errealitatea ikusten ari dela uste du. Ez da konturatzen telebistan, zuzenean ematen ari badira ere, badela pertsona bat halako planoa hautatu eta zein gauza agertuko diren eta zein ez erabakitzen duena… eta hori jada ez da errealitatea. Telebistako albistegi bat aurkezten zuen tipo batek, Ernesto Saenz de Buruagak, beti esaten zuen esaldi hau saioa amaitzean: «Así son las cosas y así se las hemos contado». Hori gezur hutsa da, horretan ere engainatzen zaituzte, pertsona hori paper bat antzezten ari zen, kasu horretan gezurtiarena; hori ez zen errealitatea, hori eurek neurri handian edo txikian manipulatu zuten errealitatea zen, guri horixe zela sinetsarazteko.

Hori guztia nabarmentzen duzu erakusketan, ezta?

Bai, jada esan beharrik ere egon beharko ez bazen ere, jende guztiak jakin beharko bailuke koadro bat ez dela erreala, irudikapena baizik, eta telebista ez dela erreala. Hala ere, badago hedabideek sortzen duten errealitate paralelo hori errealitatea dela uste duen jendea. Telebista baino lehen ere, eztabaidaren bat sortzen zenean, zalantzak uxatzeko, horrela amaitzen zen: «Irratiak esan du». Edo «egunkarian irakurri dut». Baina momentu batean egunkariek ere gezurra esan dute, komatxo artean, ezta? Alegia, ikuspuntu desberdinak daude, kazetariak informazio bat emateko orduan beharbada saihetsezinak. Gaur egun gezurra kazetaritzaren adar bat bezala existitzen da, fack news ospetsuak. Trump, Putin eta jende horrek hainbat lagun kontratatuta dauzkate berriak asmatzeko. Hori izugarria da; lehen errealitate desobjektibizatua genuen, eta orain, pentsa!

Daniel Castillejok inaugurazioaren aurkezpenean esan zuenez, errealitatea odola da, gordina; irudikapena, berriz, katarsia. Biak nahastea deitoratu zuen.

Bai, Dani orduan nik dokumental baten eta reality show baten artean sumatzen dudan aldeaz ari zela uste dut. Lehenengoak baditu halako trinkotasuna eta sakontasuna; katarsia eragin edo gutxienez hausnarrarazi nahi du, eta reality show-ak instintu makurrak eta barruan daukagun narrasena piztu nahi ditu denbora-pasa hutseko ikuskizun bat emateko, maila pertsonalean ekarpenik bat ere egiten ez dizuna.

Eta zuri zer ekarpen egin dizu Castillejok?

Ekarpen handia. Ez da azaltzen erraza, baina ikusarazi dit… ez errealitatea, baizik errealitate horren irudikapena ikuspegi aberasgarriago batekin.

Erakusketa hau zure ibilbidean pauso bat baino gehiago da. Inflexio puntua?

Egia esan, aspaldi hasi nintzen tramankuluok egiten. Lehenak, oker ez banago, 1993 eta 1996 artekoak dira. Kontua da ez ditudala inoiz erakutsi, eta orain, obra osoarekin batera, esanahia hartzen dute. Erakusketan eskulturak eta margolanak batera aurkezteko aukera izan dut, Danik erabaki hori hartzen lagunduta. Eta orain obrak batera ikustean, joko handia eman dezaketen elkarrekikotasunak eta erlazioak sortu dira. Ildo horretan izan daiteke inflexio puntua, beste norabide batzuen sorburu izan bailiteke. Momentu honetan ez dakit zein izan litezkeen bide horiek, baina ibilian joango dira sortzen.

Gaztetan «errespetu handiz» begiratzen zenion arteari.

Beldurrez begiratzen nion. Ur handiak ziren niretzat artista izatea. Akademia batera joaten nintzen eta Arte Ederrak ikasten hasteko azterketa baino hilabete lehenago arte beldurra ematen zidan Arte Ederrak egin nahi nituela esateak, niretzat zerbait helezina zela uste bainuen. Gero ez nuen arazorik izan, baina horrela ikusten nuen artea edo, beharbada, artistak. Baina gero mundu horretan sartu eta pixkanaka ikusten duzu inor ez dela hain helezina eta zu ere ez zarela pentsatzen zenuen hori.

Eta errespetuz ere begiratzen nion arteari, komatxo tartean, zeren erakusketa honetara, esaterako, hau txantxetakoa edo serioa den galdetu duen jendea etorri da. Biak batera ere izan daiteke. Ez dakit nork esan zuen gauzarik serioenak umoretik hartu beharra dagoela, eta uste dut kontua nolabait hortik doala, baina hori nire izaera da.

Zure obraren sailkapenean bada «metaartistika» izeneko atal bat. Hala ere, hari dagokion sasoian ez ezik, zure ibilbide guztian zehar ere hitz egin izan duzu arteaz.

Bai, hori betidanik izan dut gustuko. Maiz galdetu izan diot neure buruari zergatik. Beharbada Arte Ederrak egin nituen aldi berean irakasle ikasketak egin nituelako? Baliteke halako bulkada edo asmo didaktikoa izatea nonbait, artea egitean arteaz hitz egitera bultzatzen nauena; nolabait artearen historia ere jendearengana oso modu irudikatuan helaraztea gustatzen zait, oso modu subjektiboan. Baina bai, nire obrarik gehien-gehienak honela laburbil litezke: artea arteaz mintzo da. Egileren bat, mugimenduren bat, artistaren baten pasadizo bat aipatzen dute.

Horiek iradokitzen dizkizute artelanak?

Nik obra bat egitea pentsatzen dudanean, senari jarraitzen diot. Egunkari batean edo liburu batean paragrafo bat irakurri eta halako pertsonaz pentsarazi didalako sor daiteke obra bat, edo poema baten egileak esaten zituen kontuez hausnartzera eraman nauelako, eta horrek beste gauza bat eta beste bat irakurtzera eramaten zaitu, eta guztiaren artean halako nebulosa bat sortzen da, obrara doana, edo besterik gabe, zenbait gogoetatan geratzen da.

Pintore hiperrealistatzat jo izan zaituzte denbora askoan.

Horrekin amore emanda nago. Edonola ere, hiperrealismoa espresionismo abstraktuaren guztizko subjektibotasunaren aurka sortu zen, baina baita dadaismoan aurrekariak dituen ondorio logiko gisa ere; hau da, objektu arrunta koadro baterako elementu gisa aintzat hartzen du, Duchampek beste arrazoi batzuengatik egin zuen bezala; pop arteak kontu herritarrak aldarrikatzen jarraitu zuen eta hor badago lotura bat, ikuspuntu horretatik behintzat, eta bazituen bere aurrekariak, arteak beti izan dituen bezala. Dada aipatuta, hark ere bazuen futuristekiko halako zerikusia, makinek eta diseinuaren edertasunak erakarrita; badakigu ondoren futuristek faxismora jo zutela politikari dagokionez, baina, arteari dagokionez, diseinuaren forma berriak aldarrikatzen zituzten, neurri batean Duchampen pixalekuan sumatzen dena, esate baterako.

Artea adarrez beteta dago eta, edozeinetatik joanda ere, aurrekariak ditu; atzera eginda, hor dituzu dadaistak, inkontzientea, barnekoa eta ustekabekoa nabarmentzean, askoz lehenago ere bide horietan arakatzen ibilitakorik bazela ikusi zuten; esate baterako, El Bosco. Hau da, ezer ez da halabeharrez sortzen. Badago Eugenio d'Orsen aipu bat: «Tradizioa ez den guztia plagioa da»; alegia, baten batek ezerezetik ateratako zerbait berriarekin badatorkizu, iturriak ukatu besterik ez du egin.

Obrari, ondo egina egoteaz gainera, hura justifikatzen duen pentsamendu bat ere eskatzen diozu.

Bai, nik uste dut baietz; horrek ez du esan nahi, ordea, itxuraz pentsamendu bat ez duen arte guztiaren balioa ukatzen dudanik. Paisaia bat margotzen duenak ere, enkoadraketa bat aukeratzeagatik, koadroa kaltetzen duen etxe bat edo zerbait kentzeagatik, beharbada pentsamendu bat ez, baina errealitatea ikusteko modu bat utzi du, eta lehengora itzulita, errealitate horren irudikapen subjektibo bat egin du. Ados, ez dago pentsamendu aristoteliko edo kontzeptual bat, baina bai hausnarketa bat irudikapen bat egiteko orduan. Argazkigintzan ere, zerbait oso objektibotzat jotzen den arren, argazkilariak enkoadratu egiten du, eta paisaiaren edo eraikinaren parte bat eta ez bestea aukeratzen du. Hor ere badago gogoeta bat. Dei iezaiozu pentsamendua edo nahi duzun bezala, beti dago parte hartze subjektiboa.

Zure koadro bat hormaren kolorearekin ondo ematen duelako erosi dutela jakinez gero, zer esango zenuke?

Niri ez didate inoiz eskatu koadro bat altzarien osagarri gisa. Edonola ere, tristeena ez da hori, baizik eta esku pribatuetan amaitzea, inork obra hori berriro ikusiko ez duen lekuan, liburu eta katalogoetan erreproduzituta ez badago. Horrek ez nau hainbeste nahigabetzen, obra bat erosten dutelako, eta bizi egin behar da. Erosiko ahal dizkidate asko! Baina ez zait gustatzen obra bat pertsona baten lagunartean itxita geratzen delako. Onena jende guztiarengana iristea izango litzateke, museoentzat bakarrik lan egitea. Jakina, hori ezinezkoa da, orduan museo bana izan beharko baikenuke.

Artelanak zirrara eragin behar du?

Zirrara eragitea zailagoa da, baina teorian arteak eragin behar lukeen zerbait da. Artea dibertsifikatzen joan da, eta obra minimal batek zirrara eragitea zaila da, baina gogoeta eragin dezake, eta berdin balio du. Nik ikusten dudanez, zirrara obra mota zehatz batek eragin diezazuke, baina esandako moduan, obra minimal batek hausnarrarazi egingo dizu, eta hori nahikoa da. Arte kontzeptuala, azken buruan, horretan ahalegintzen da, katarsi moduko bat eragin eta gogoeta batera eramaten.

Eta gaur egun arteak zenbait ustezko premisa abandonatu ditu: obra batek ez du zertan ederra izan, denok buruan dugun edertasun kontzeptuaren arabera. Gaur egun artearen aukera bat berariaz zerbait ezatsegina egitea da, betiere halako sentsazioa eragiten badu, edo errefus bat, zuri barrenak mugituko dizkizun zerbaitekin identifikatuko duzun errefusa.

Artea begiratzeko prestakuntza falta dela uste duzu?

Bai, erabat. Eskoletan irakurtzen irakasten den arren, analfabeto funtzionalak, irakurtzen jakinda ere testu bat interpretatzen ez dakitenak egonda, irudi bat irakurtzen irakasten ez bada, pentsa zer maila eskasetara iristen garen. Museo bateko koadro batek arreta jartzeko moduko hainbat gauza ditu; esaterako, teknikari edo konposizioari dagokienez. Baino gero ondoan norbait entzuten duzu koadro horretan bere koinatuaren etxeko leihoa agertzen dela esaten... Tristea da pertsona horien irakurketa horretara baino ez iristea, eta seguru pertsona bikainak direla, baina koadroa, beste gauza formal edo kontzeptual batzuei dagokienez, zoragarria izan daiteke. Bai, irudiak irakurtzen irakastea falta da, eta tristeena da irudiaren aroan bizi garela.

Eta koinatuaren leihorik aipatu gabe, koadroa maiseatzen hasten badira?

Zuk esan dezakezu hau kaka-zahar hutsa da, baina jakin behar duzu hori arrazoitzen: honegatik eta besteagatik. Sarri entzuten dira «hau gure lau urteko haurrak egiten du» bezalakoak, ondo, ez diot ez duela egingo, baina azal iezadazu, esadazu, besterik ez bada ere, zergatik zure haurrak egin ahal izateak baliogabetzen duen obra hau, eta arrazoitzen badidazu, txapela kenduko dut.

Beste eremu askotan ere gertatzen da, literaturan…

Bai, jakina, baina literaturan, hain zuzen, jendeak gutxienez badaki irakurtzen. Jendeak ez daki irudia irakurtzen, eta irudien boterea ikaragarria da. Badakigu irudikapen orok engainu pixka bat daukala, baina engainua zerbait maltzurra bezala ulertuta, ohikoa da; publizistek, kapitalismoaren adar intelektuala, badakite jendea nola engainatu. Eta lehengora itzuli gara, ez dute irudiak irakurtzen eta haiekin kritikoa izaten irakasten. Horregatik, telebistan iragarki bat ikusi eta ez dakit zer errimelekin begiak pintatzeagatik gizon guztiak atzean izango dituzu, edo gizonak, emakumeak, eta abar. Ez badakizu zer esalditxotan engainatu nahi duten zure inkontzientea segituan dendara jaits zaitezen, horretaz konturatzen ez bazara, nolatan konturatuko zara gero erakusketa batean aurki daitezkeen mehetasunez?