«Rikardo Arregi librea zenez, aitor zezakeen nahi zuena eta nahi zuen bidea hartu ere bai»

«[…] Horregatik euskaltzaleok izan edo asmatu dugun Jainkoa hil behar dugula uste dut. Gizatasunarentzat, gizonaren liberazioarentzat, zaleturik burrukan gabiltzan kristauontzat Jainko hori idolu bat delako. Gizonaren liberazioarentzat kate eta eragozpen». (‘Euskaltzaleen Jainkoa hil behar dugu’, 1967, ‘Jakin’)

Andoain. Martin Ugalde Kultur Parkea. 2017ko uztailaren 27a. Eguerdiko hamabiak.

Gustatuko litzaidake jakitea nola ezagutu zenuen Rikardo Arregi.
Lehenengo oroitzapen jakinik ez dut, baina badakit Arantzazun ‘Jakin’-eko zuzendaritzan nengoela, eta, gero, aldizkaria debekatu zutenean, egiten genituen bilerak gai zehatz batzuei buruz. Eta han ezagutu nuen lehenengo aldiz. Han bildu ziren momentuko indar biziak, eta, egia esan, atentzioa eman zidan. Geroxeago, 67an izango zen, ‘Jakin’ krisian zegoen, Arantzazun enbarazuan zegoen, eta Oñatin egin genuen bilera handi bat; bera ere han zen, ‘Jakin’ bultzatuz eta segitu egin behar zuela esanez. Horrek segida eduki zuen nik ‘Jakin’ hartu nuenean modu profesionalean, 67 amaiera aldera. Talde bat antolatu genuen, erabat urbanoa, hiritarra; Donostian biltzen ginen eta nik zorte handia izan nuen, zeren eta zuzendaritza txiki bat sortu genuen eta zen Karlos Santamaria, Rikardo Arregi eta hirurok osatua.

Karlos Santamariak garrantzi handia izan zuen bere bizitzan.
Karlos Santamariak garrantzi handia izan du gauza askotan. Eta ’Jakin’-en ere bai. Eta Rikardorengan ere bai. Santamaria Pax Christiko nazioarteko idazkaria izan zen eta Rikardo ere Pax Christikoa zen. Oso begikoa zuen Santamariak Rikardo.

Berarekin joan zen Parisera…
Bai. Oso ondo moldatzen ziren. Eta ‘Jakin’-en proiektuan ere hirurok bat etortzen ginen, baina lidergoa beste biena zen. Ni azkenean zuzendaria nintzen. Gero erredakzio taldea handiagoa zen: Ibon Sarasola, Ramuntxo Kanblong, Piarres Xarriton, [Antonio] Iturria –‘Zeruko Argia’-ko zuzendari izan zena–, eta ahazten ditudan beste asko.

Rikardok berak ‘Zeruko Argia’-n artikulu mordoa idatzi zituen.
Asko. Artikulu periodistikoak ‘Zeruko Argia’-n idatzi zituen.

Batez ere nazioarteko gaienak...
"Nazioarteko gaiak" komatxoen artean esango nuke nik. Hitza bakarrik irakurtzen zuenarentzat nazioarteko gaiak ziren, baina horien intentzioa eta aplikazioa hemen ere bazegoen. Zentsuragandik ihes egiteko alde batetik, eta, bestetik, bagenekielako lerro artean irakurtzen. Idazten zuen Txekoslovakiari buruz, edo Aljeriari buruz, Euskal Herriaren prozesu progresistez, independentzia zaleez eta horiez denez ere hitz egiteko.

Bizitza laburra izan zuen, gazte zela seminariora joan zen, soldaduskak ere urte pare bat kendu zizkion… Amaierako azken urteak izan ziren bere pentsamendu jardueran bizienak?
Bai. Bueno. Soldaduskara joan aurretik ere bai. Alfabetatzea dagoeneko martxan jarria zuen. Hori ez da ahaztu behar. Eta ziurrenik soldaduskan heldu egin zen eta asko pentsatu zuen hemengo egoeraz. Handik etorri zen beste Rikardo bat... formatuagoa. Lehen zuen indar berarekin baina nik uste hobeto egituratua; ideologikoki bai, eta ekintzarako ere baietz esango nuke.

Alfabetatzeaz hitz egingo dugu lehenengo nahi baduzu. Gau eskolak sortu zituela uste dut…
Gau eskolak ez dut uste berak sortu zituenik. Berak alfabetatzea bultzatu zuen dagoeneko sortuak zeuden gau eskoletan eta Baserri Gaztedia oinarri hartuta. Ni behintzat ibilia nago gau eskoletan hitzaldiak ematen, eta ez dut uste egitura hori alfabetatzeak sortu zuenik. Bera Baserri Gaztediaz asko baliatu zen.

Alfabetatzearekin berak lortu nahi zituen helburuak gaur egun errealitate bat direla esan daiteke. Garai hartan euskaldunak, gehienak, analfabetoak ziren. Bere helburu nagusia hori zen, irakurtzen eta idazten jakitea.
Garai hartan ez zen politikoki zuzena euskaldunak analfabetoak zirela esatea, baina kontzientzia bat sortzeko lehenengo lana hori izan zen. «Zuen hizkuntzan analfabetoak zarete». Baina alfabetatzea ez da soilik idazten eta irakurtzen jakitea. Hori bere motxilarekin zetorren. Ez zen teknika hutsa. Berak nahi zuen euskal kulturaz jabetzea. Kontzientzia izatea eta edukiz jabetzea. Nor bagarela, izan garela. Gramatika parte bat da. Baina gure historia, Euskal Herriaren historia zaku berean sartzen zen. Formazio oso bat zen.

Zuk aipatzen duzu lider bat zela. Zentzu desberdinetan izango zen.
Lider natural bat zen. Bazeukan agresibitate falta bat, jendeari hurbiltzeko gaitasuna zuen, ausardia zuen. Eta lider izateaz aparte, aldi berean, zentzu politikoa zuen, luzarora ikusten zuena; eta berak esaten zuen, gainera, hemengo lehendakari izan nahi zuela. Hori bere anbizioen artean zegoen. Eta ez dut inolako dudarik egiten, berari entzuna diot gainera. Eta aldi berean enfrentatu zen bere inguruko jende askorekin, familiako tradizioarekin… baina, hain zuzen, problemak planteatu zituen istiluak kontuan hartu gabe, hau da, planteatu behar zirelako bere irudiz euskaltzaletasun berri bat behar genuelako, zeren eredu zaharrekin genbiltzan. Eredu berri horretan sartzen da euskalgintza ezkertiar bat, sozialismoa, abertzaletasun kritiko bat –abertzaleak ez dauka derrigor fededun izan beharra–… Horiek guztiak sartzen dira. Horrek min handia eman zien batzuei, baina gerora aurrera atera diren ideiak dira eta berak ondo ikusi zituen. Nire ustez Rikardoren meritua da, liderra izateaz aparte eta bisio politikoa izateaz aparte, sintetizatzaile ona zela. Giroa oso ondo irakurtzen zuen. Zer zegoen hemen oso ondo irakurtzen zuen. Berak toki desberdinetan ikusi eta entzun zuenari erpina eman zion.

Erlijioa, abertzaletasuna eta marxismoa dira bere hiru gai nagusiak pentsamenduan.
Agian ñabardurekin, baina bai. Bera kristaua zen eta onartzen zuen hori. Santamariaren eragin handia zuen eta Mounierrena ere bai, hau da, Santamariaren maisuena. Abertzalea zen. Berak aitortu zuen sozialismora pasatu zela. Ze sozialismora? Sozialista marxistara? Ala gizatiar sozialismora? Sozialismo humanista deitzen zaiona. Marxismora zein neurritan pasatu zen? Marxismoa berarentzat deskubrimendu bat izan zen. Baina materialismo dialektikora ziurrenik ez, berak transzendentzia ukatzen zuelako. Berak idatziak dira gauza horiek. Orduan, marxismoaren parte batzuk berak onartu zituen. Txillardegiren kritika "Tierra vasca"-n izan zen troskista zela, beste batek MK inguruan zebilela… Nik ez dut uste. Ez zen inongo alderditan integratzekoa. Eta baten batean integratzen bazen, izango zen berak sortutako alderdi batean. Sozialismo gizatiar deitzen den horretan edo bestela marxismoan baina ez bere printzipio guztietan, modu dialektikoan baizik.

Marxismoa aztertu zuen, baina bere buruarekin kritiko izateko gaitasuna ere bazeukan.
Bai, handia. Eta bere eboluzioaren etapak kontatu egiten zituen gainera. Inoiz esaten du ez diola berari kalte egiten aitortzea erabaki guztiak ez direla onak izan. Oso kritikoa zen.

Hori ez da oso ohikoa.
Ez, ez da oso ohikoa. Baina pertsona librea zen.

Ez da ohikoa ere garai hartan halako pertsona bat izatea inguruan.
Ez, hori ere ez. Maila hori garai hartan politika zuzenean zebiltzanek izan zezaketen. Nik gutxiago ezagutzen nituenek. Hau librea zenez, aitor zezakeen nahi zuena eta nahi zuen bidea hartu ere bai.

Horrek erakusten du akademikoki ere pertsona…
Jantzia.

…jantzia eta gaitasun handikoa zela. Ez zuen bidaiatzeko aukera handirik izan, asko irakurtzen zuen pertsona zen...
Karlos Santamariak argitu zion bide bat ere bada hori. Zeren hemen oso liburu gutxi irakur zitezkeen interesgarriak zirenak. Kanpoko korronteak ez ziren ezagutzen. Baina Karlos Santamariak bidaiatu egiten zuen Parisera, berak materiala ematen zion. Hori izan da, bai harentzat eta baita gutako batzuentzat ere, gure leihoa kanpora begira.

Erlijioarekiko egin zituen planteamendu berriek ere bere inguruan sortuko zuten zalaparta.
Saio horrek, ‘Euskaltzaleen jainkoa hil behar dugu’, sekulako burrunba sortu zuen inguruan, ez gure inguruan justu, baina bai alderdiaren eta euskaltzale zaharren inguruan. Etsai asko sortu zizkion horrek eta ez zioten sekula barkatu. Baina planteamendua oso sinplea zen. Azkenean, eskatzen zuena zen geroztik natural-natural izan den abertzale izatearen eta fededun izatearen banaketa, eta haiek bi bide desberdin direla. Oso sinplea zen planteamendua. Baina hori ukatzea marxismoari ate zabalak irekitzea zela zirudien. Asko idatzi zen horren kontra eta berak etsai asko sortu zituen horrekin.

Tradizionalista mugimendu oso bat izango zuen aurrean, ziur asko.
Ziurrenik minak ere izango zituen. Familiatik-eta ezagutzen zituen jendearen aurpegi txarrak-eta ikusiko zituen. Baina ez daukat datu jakinik. ‘Jakin’-era eskutitzak ere iritsi ziren. Gu Arantzazutik gentozen, eta ea nola ematen genien sarrera halako artikuluei...

Momentu jakin batean, halako artikuluekin, ‘Sozialismoa modan dago’ eta abar, harpidetzan aldaketa handia eduki genuen. Gazte jendea gerturatu zitzaigun, baina zaharrek alde egin zuten. Horrekin eta euskara batuarekin. Kontuan eduki behar da ‘Jakin’ izan zela 64an Baionako biltzarreko erabakiak bere horretan konplituko genituela eta konpliarazi egingo genizkiela artikulu guztiei erabaki zuen aldizkari bakarra. Horrekin eta artikulu hauekin madarikazio guztiak gainean genituen.

Euskara batuaren eta alfabetatzearen artean eztabaidak egon ziren?
Ez. Azken batean alfabetatzera jende gaztea zihoan. Euskara batua ez da teknika bat. Euskara batua da hizkuntza bat sortzea eta bestea dialekto bihurtzea. Gauza bat da eredua ona edo txarra izatea, baina euskara batuaren zera hori, euskara bakarra behar genuela publikazioetarako, zientziarako, ikastoletarako… Eta batez ere hori zen argumentu oso potente bat. Eta horretan ‘Jakin’ –1956koa da–, aitzindari izan zen, 64koa onartu genuen, 68an izan zuen Mitxelenaren bedeinkazioa, Euskaltzaindiak onartu zuen orduan bere bide bezala eta horrek izan ditu bere inguruan borrokak. Rikardok bere etxean bertan zeukan. Bere etxean Manuel Lekuona zeukan. Beraiekin batera egiten zuen bizitza. Pentsa ezazu! Hor zeuden bi mutur. Baina hori eramateko gauza ere bazen Rikardo. Ez zen kikiltzen gauza horiekin. Kritikak ez zuen kikiltzen. Sortuko ziren kontraesanak baina…

Ze harreman zeneukaten zuek Rikardorekin ‘Jakin’-en?
Harreman inportantea. 67an ‘Jakin’ berria sortu genuenean, ekipo guztia berria zen, planteamendu guztia berria zen. Hor ere ‘Esprit’ aldizkariaren –Santamariaren bidez ezagutzen genuena eta Mounierrek sortua zena– eredura sortu genuen gure aldizkari berria. Kopia bat zen. Hor ja planteamenduak ziren etorkizunera begirakoak. Euskal Unibertsitatea, jakintza berria eta halakoak.

Erredakzio talde handi bat zegoen, baina motorra hirukoa zen. Azpimarratzekoa da atera genuen zenbaki bat, editorial bat – aginte autoritas bat ez zegoen, eta alde horretatik gu sortu ginen horren bideratzaile– euskal kulturaren alorrean; alfabetatzea behar da, euskal idazleen elkarte bat, ‘Que sais-je?’ bildumaren antzeko lanak, informazioa emango dutenak, ikastolak… Hor egin genuen halako planteamendu bat hurrengo urteetarako. Hori aitortua dut eta berriz hemen esango dut. Lehen zirriborroa Rikardok berak egin zuen eta nik erredaktatu nuen.

Hor badago halako borondate bat euskal kultura moderno bat antolatzeko. Eta Rikardo hasi zen aldi berean Lur argitaletxearekin. Hor planteatu zuen Hernaniko taberna batean eman zuen hitzaldi batean ‘Que sais-je?’ bildumaren antzeko liburugintza bat egiteko plana. Gertatzen dena da hori ez dela bete. Gutxi batzuk publikatu ziren. Gero nola Kriselu sartu zen hor, Lur ezagunagoa egin zen literaturaren alorretik Rikardok bultzatu nahi zuen horretatik baino.

Bai, zeren bere helburuetako bat zen ‘Que sais-je?’-ren moduko dibulgaziozko bildumak euskaraz argitaratzea, batez ere alfabetatzen zen jendeak materiala izan zezan.
Bai, zeren materialez oso gaizki genbiltzan. Ez zegoen ezer. Beti bila genbiltzan. Banituen orduko oinarrizko materialak, herrietan zabaltzen zirenak. Alfabetatzeak bazituen hiru maila. Bata Euskaltzaindiarena. Bigarrena, idazkaritza teknikoa. Eta hirugarrenean herrietako ordezkariak zeuden. Eta material falta handia zegoen.

Publikatu ziren batzuk, baina ez zuen aurrera egin. Rikardo desagertzean… Oso urte gutxi iragan ziren. 67an hasi eta 69an hil zen Rikardo.

Zer eman zezakeen horrek guztiak Rikardorekin? Asko, ziurrenik, asko… Baina proiektuak konbentzitzen ez bazuen beste bat sortuko zuen. Ez zen karril bakarrekoa.

Esan daiteke euskalgintza modernoaren sortzaileen zerrendan dagoela, beraz.
Bai, beste askorekin batera. Baina berak indar berezia eman zion. Bere presentzia oso garrantzitsua izan zen. Hitzaldi estrategiko batzuk badira, interesgarriak izan zirenak, bere bidea egin zutenak, eta, gainera, Rikardok prestigioa zuen, eta prestigioa bilatu egiten zuen. Fisikoki ere bai. Ondo jantzita joaten zen. Gorbatarekin ibiltzen zen, baina ibiltzen zen asko frantsesek lepoan erabiltzen zuten zapiarekin. Eta hala joaten zen euskaldunaren irudi berria eman nahi zuelako. Berak esana da hori. Hiritar pertsona moderno euskalduna zen berak argi zeukana. Euskalgintza berriak hortik joan behar zuen.

Eta horretan bihurtu gara…
Bai. Eta bera oso ondo jantzita joaten zen, guapoa zen, eta oso irudi ona zuen. Eta ez zeukan agresibitaterik. Gauzak gordin esaten zituen baina ez gogor, positiboan baizik.

Politika moderno bat ere asma zezakeen berak.
Hor hipotesi asko egin dira. Ez dakit zer esan. Ez dakit… gaur egun nire adina izango zuen, adin berekoak izango ginen, ez dakit ze ibilbide egina izango zukeen. Ihes egiten dit horrek… Nik uste abertzale eta sozialista izango zela. Seguruenik ETAren tradizioarekin ez zuen bat egingo, baina ez dut uste ezta ere espainolistekin lerratuko zenik. Bide propio bat? Tarteko bat? Ez dakigu. Hipotesi hutsak. Denbora gutxiegi bizi izan zen.