«Gauza delikatuekin lan egitea dagokigu, dela minen territorioa dela itxi gabeko zauriena»

Euripean da hitzordua. Donostia. Terminus hoteleko kafetegia. «Fakirraren ahotsa» (Susa) eleberriko 161. orrialdean dago «terminus» hitza. –Aurkitu dut liburuan, kostata–. Barre isil bat igorri du bueltan. Fakirra da bera ere, sufritu eta gozaraztearen kinkan bizi izan den idazlea.

2017ko udazkenera itzultzea nahi nuke.

Angustia maxima…

Ez dakit ze perspektibarekin ikusten duzun garai hura.

Uste dut ahalegin kamikaze bat egin nuela nobela hori bukatzeko; alde batetik, luze zihoalako, baina bestalde, Gorka Arreseren azken urtea ere bazelako Susan, eta hor elkartu ziren gauza batzuk bukatu nahian nobela. Baina orain ikusita, ezinezkoa zen. Batzuetan stop esan behar da eta lasai hartu.

Espazioa behar zenuen.

Bai. Hamar egunez isolatu nintzen Getariako etxe batean. Hor atera ziren gauza batzuk, presiopean… Arakis-Yoyesen pasartea hor idatzi nuen, adibidez. Baina ikusten nuen ez zela liburu bukatu bat oraindik.

«Fakir» Cano ezizena jarri dizut egun hauetan, sufritu duzulako liburu honekin ere.

Ofizioan doa. Ez dago gozamenik sufrimendurik gabe. Espiritu masokista daukagunok geure burua engainatzeko sistema da pentsatzea behetik sufritzen dena goitik gozatzeko gaitasuna ere badaukagula. Ez dakit egia den, baina komeni da sinestea baietz. Liburu honek uste dut bestaldetik ere eman didala. Batez ere bukatu nuenean (barreak), edo abandonatu nuenean. Beti esaten dena, ez dakit liburuak bukatu egiten diren edo momentu batean utzi.

Ze lotura sentimental daukazu Imanol Larzabalekin? Horrelako lan batean buru-belarri sartzeko motibazio bat behar da.

Bai, bai. Ikasle nintzen garaian, batxilergoan, 90eko hamarkadan, zinta asko neuzkan walkmanean erabiltzen nituenak. Eduki ditzakezu zinta batzuk amorrua askatzeko, “Radio Rahim” edo Su Ta Gar. Baina gero baneukan zinta fetitxe bat, Imanolena, pixka bat halako melankolia saturazio hori gustatzen zitzaidalako. “Muga beroetan”, “Mea kulparik ez” eta disko horiek. Bazeukan zerbait lirikoa ahots horrek, ahotsak berak eta kantatzen zituen letrek, gero deskubrituko nuen Koldo Izagirre edo Sarrionandiarenak, hau da, poetenak, zirela. Bazeukan zerbait tristezia bustialdi horrek eragiten zidana –lehen aipatu dudan masokismo horregatik, ez dakit–…

… erakartzen zintuena…

Hori da. Hornby-ren “Alta fidelidad” diskoko teoria hori. Triste zaudenean zer entzun behar duzu, musika tristea ala musika alaia? Triste zaudenean musika tristeak tristatu egiten zaitu, gehiago, edo kontrakoa? Negatibo, negatibo, sortzen da positibo? Eta nire kasuan hori zen. Regodeatzea melodia tristeetan. Hortik datorkit Imanolekin neukan lehenbiziko lotura.

Gero kasualitate hutsezko bi lotura daude, eta bat da ni bere etxean izan nintzela umetan. Prim kalean dago leiho borobila duen etxe bat. Imanol han bizi izan zen alokairuan.

Hori da liburuan aipatzen dena?

Bai. Eta alokairuan bizi zelarik, bera ez zegoen bolada batean nire izeba bat bizi izan zen. Ni Lasarten bizi nintzen etxe arrunt batean, auzo arrunt batean, eta niretzat etxe hori ezagutzea izan zen Parisko ganbara bat ezagutzea bezalakoxea. Etxe bat leiho borobila zeukana! Kojinak lurrean! Reboluzionarioa! Olioak lurrean jarrita! Diskoak lurrean pilatuta! Orduan pertsonaia mitiko baten estatusa hartu zuen Imanolek. Hori umetan, 8-10 urterekin.

Eta gero Imanolekin dudan hirugarren lotura pertsonala da liburuan aipatzen dudan zinta. Zinta hori ere existitzen da.

Presiorik sentitu duzu? Edo literatura izan da deskonpresio bide?

Presioa ez. Sentitu izan dudana da erantzukizuna edo pudorea. Gauza batzuk kontatu, ez kontatu, nola kontatu… Bai sentitu dut pudorearen langa hori, edo ze puntutaraino detaileetan sartu, beharrezkoa den edo ez den.

Zeure burua zentsuratu duzu? Zure burua kontenitzeko beharrean ikusi zara?

Ez nuke esango zentsuratu, esango nuke pudore horren mugan sentitzen nintzenean galdetzen niola neure buruari pasarte horrek ea morboa aise gainditzen zuen zerbait aportatzen zuen ala ez pertsonaiari buruz zerbait esateko. Erantzuna baiezkoa bazen jartzen nuen eta bestela ez. Baina ulertzen dut oso muga labaina dela.

Morboa badago. Joseba Sarrionandiaren ihesa eta Yoyesen heriotza hor daude.

Ari naiz kontatzen belaunaldi batek behintzat ezagutzen duen historia baten oihartzuna, nahiz eta gero memoriak traizio asko egiten dizkigun. Baita ere da nobela bat ajea uzten duena, resaka bat uzten du jendearen edo bere burua islatuta ikusi duen jendearengan edo berak kontatutako anekdota batzuk ikusi ez dituen jendearengan.

Oihartzun horiek jakin-mina ere pizten dutelako.

Zuk esaten diozu zeure buruari nobela bat dela, baina denok ez dugu ikuspegi bera nobela bat denari buruz. Idazle garenok ere ez. Sentitu dudana da oreka zail batean nenbilela. Kontatu didaten guztia kontatzekotan mila orrialde beharko nituzke eta beste era bateko liburu bat. Eta baita ere hasi beharko nuke kontrastatzen kontatu didatenaren egiazkotasuna, bat ez datozen istorioen arabera, eta hasi beharko nuke hemerotekak arakatzen. Eta hori ez dut egin. “Twist” eta “Fakirraren ahotsa”-ren aldea hori izan da. “Twist”-en elikatu nintzen hemerotekaz eta sumarioaz, eta hemen ez. Eta gainera deliberatutako testigantzetara mugatu naiz. Nahiago izan dut testigantzen badaezpadakotasun kapritxoso eta zehaztasunik eza.

Bakoitzaren memoriarekin fidatu zara.

Bai, eta iruditzen zait gogoratzeko gai izan denak eta kontatzeko gai izan denak, bere gabezia guztiak izan arren, hori errespetatuz, ematen zuela emaitza berezi bat. Hau.

Zu zaldi imajinarioaren gainean jartzen bazara, agian egiazkotasuna ez da garrantzitsuena.

Bai. Hori beste lan bat zen, eta ez nuen egin nahi.

Elkarrizketa dezente egin dituzu, zerbait berezia sentitu duzu norbaitekin?

Harritu nauen gauzetako bat izan da, musikariekin hitz egin edo militantzia politikoan gertutik ezagutu zutenekin hitz egin, nahiko konpartimentu estankoak direla narratiba aldetik.

Elkarrizketa gehienak gizonezkoei egin dizkiet hala etorri zaizkidalako harreman sareak, baina egin ditudan emakumezkoen elkarrizketa apurretan oso ikuspegi desberdina eman didate. Eta hori ere deigarria suertatu zait, nola genero kontua ere beste baldintza den. Orduan nire buruari jarri diot koefiziente zuzentzaile bat, nahita, emakumezkoek kontatu dizkidaten gauzekiko. Gauza pertsonalagoak, hauskorragoak, gorputzetik gertuago daudenak…

Izan zitekeen hau ipuin bilduma bat?

Ez dut horrela pentsatu. Baina badaude hainbat pasarte sartu ez ditudanak ipuin bihur daitezkeenak. Adibidez, Sarriren ihesarekin idatzi nuen beste bertsio bat zerikusirik ez daukana, politagoa, baina Fakirrarengandik urruntzen zena. Imanolen kontzertuaren aurretik badago pasarte oso polit bat kartzelako zuzendariarena. Kartzela zuzendaria Martutenekoa zen, ORTkoa izandako tipo bat, oso profil arraroa gaur egun kartzela zuzendaria izateko. Tipo nahiko progresista sozialistek jarri zutena, baina inork ez daki oso ondo zer pintatzen zuen gizon horrek hor. Eta denek hitz egin didate tipo horri buruz hainbat urte beranduago kafe bat gustura hartuko luketela berarekin, garai hori gogoratzeko. Nik hartu nuen hau eta egin nuen ipuin bat, ihesaren ipuina, gaizki atera daitezkeen gauzen konpendio bat ihes batean. Konturatzen nintzen aldendu egiten zela, eta hori bada pieza separatu bat, ipuin bat.

Istorio oso polit bat dago, nola bisita batean sartu nahi zioten whiski botila bat opari. Eta nola egin zuten botila hori sartzeko Martutenera? Farmazia batean suero poltsa huts bat erosi, tantaz tanta bete, gerrian lotu eta kartzelara sartu detektoreak pasata. Badaude epikatik kanpoko historia kotidiano politak eta horiek denak kontatzen nituen, baina ez zidan hemen enkajatzen. Eta orduan erabaki nuen modu hotzago batean egitea, Imanolen orbitatik gertuago zegoen modu batean eta baita ere argitu gabe oso ondo betiko diskusio hori; berak bazekien (ihesari buruz) zerbait edo ez.

Mikel Albisu atzo [asteartea] geratu zen aske.

Bai, asko gogoratu naiz. Berak protagonismo handia izan zuen pasarte horretan. Zati biografiko hori berak kontatu beharko du. Eta konturatzen naiz hemendik hamar urtera beharbada spin off bat idatzi beharko dudala liburu honekin, orain jendeak kontatzen dizkidan istorioekin, lehen aipatzen nuen aje horrekin.

Zergatik ez duzu zuzenean Yoyesen izena erabili?

Arrazoi kronologiko batengatik batez ere. Liburuan kontatuta dagoen moduan, eta baita ere bere hilketa kontatuta dagoen moduan eta bere hilketan parte hartzen duen ekintzailea fikziozkoa den aldetik, eta kronologikoki bera Mexikon izan zen urteak eta nik kontatzen ditudanak bat ez datozenez, erabaki nuen ezin zuela izen bera izan.

Indar handia egin nuen elkarrizketetan galdetzeko ze harreman zeukan Imanolek Yoyesekin, ezagutzen ote zuen ala ez, eta badirudi ez zutela inoiz elkar ezagutu. Baina irratiko elkarrizketa batean, Mikel Markezek egin ziona Herri Irratian, esaten du: ‘Nik Yoyes momentu oso puntual batean bakarrik ezagutu nuen’. Eta orduan ezin izan dut jakin momentu oso puntual hori zein izan zen. Hor bueltaka ari nintzela erabaki nuen Yoyes Arakis bihurtzea eta izan zedila pertsonaia iheskor bat.

Bere heriotza zergatik erabaki zenuen horrela idaztea? Zergatik zinta aurreratu eta atzeratzea?

Lagun batek esan zidan berak irakurtzen zuela hori “Lili bat” kantuko poema bezala. Eta gustatu zitzaidan erkaketa hori. Nahi nuena zen denbora ralentizatu. Ezin diogu irakurleari eskatu liburu bat bi aldiz irakurtzea baina… eta testu bera ematen badiogu bi aldiz segidan tranpa bat eginez nolabait? Irakurriko du? Bihurrikeria bat izan zen, baina bihurrikeria zentzudun bat zen. Kamera geldoa nahi nuen.

Imanolekin profanazio bat egin duzula esan izan duzu. Yoyesekin ere egin duzu. Eszitazio literario bat sentitu duzu pertsonaia hauez idazterakoan?

Profanazioa da tenplutik ateratzea barruan zegoen zerbait, baina norbaitek lehenago kanpotik sartu zuen barrura. Alegia, profanazioa izan daiteke sakrilegio hori edo izan daiteke gauzak dagozkion lekura bueltatzeko modu bat ere. Igual pixka bat ausarkeria da hori esatea, baina beharbada gauzak lekuz mugitzea bera da literaturaren zereginetako bat.

“Twist”-en esperientziaren ondoren konturatzen nintzen erreparo gehiegirekin hurbiltzen garela batzuetan zenbait gertaeratara. Erreparo horiek eranztea dagokio idazleari. Batzuetan gehiegi. Ez daukat erantzunik hor. Baina gauza delikatuekin lan egitea dagokigu eta horrek esan nahi du dela minen territorioa edo itxi gabeko zauriena.

Horrek eramaten zaitu historia politikoaz idaztera?

Neurri batean bai. Edo neure bizitza berrikustera. Edo ulertzera urte horiek. Dena den, nire motibazio printzipala liburu hau idaztean kantari baten bizitza kontatzea zen. Esango nuke Imanol kantaria izango ez balitz ez nintzatekeela abentura honetan sartuko. Imanol idazlea balitz ere ez dut uste liburu hau idatziko nukeenik. Liburu hau idazteko motibazioaren bizkarrezurra kantari baten historia kontatzea da.

Desterrua ere hor dago. Horrek mitoa areagotu zuen.

Bai. Baina izan zen desterru bat oso literarioa kontatzeko. Mito greziar bat. Imanolek kanpotik begiratuta betetzen ditu mito greziar baten baldintza guztiak. Troian sartu zen zaldi batekin eta kasu honetan zaldia atera egin zuten, Sarri. Maitatua bere herrian. Gero traidorea. Eta gero desterrua. Mito greziar peto-petoa. Ze arrisku dago historia borobilekin? Sinistu egiten ditugula. Gertatzen dena da jendearekin hitz egiterakoan topatu nituela gauza matizatuagoak, gauza ez hain borobilak, ez zirenak zehazki kontatu izan zaizkigunak. Bere desterruak bazeuzkan motibazio politikoak, baina bazituen beste batzuk ere agian pisu handiagokoak. Madrilera alde egin zuela gezurra da. Ez zen inoiz han instalatu. Joan zen Torrevieja bezalako leku antiglamuroso batera eta hor hil zen kasualitatez. Baina han egoteko ere arrazoiak zituen, ez zen bakarrik bizi. Eta hor ere momentu zoriontsuak izan zituen. Urteek demostratu dutena da Imanol Madrilen erreibindikatu zutenak, ustez lagundu zutenak, berehala ahaztu zirela Imanolez. Azkenean Imanol gurea da, guk maitatua eta guk baztertua bere momentuan nahi baduzu. Baina desterru horren eta mito greziar horren istorioa matizatu behar da.

Irudi oso intimo bat eskaintzen duzu. Pertsona oso zaurgarri bezala islatzen duzu, bizizalea, egoista ere bai momentu askotan.

Imanolek zeukan gauza inportante bat zen handia zela, fisikoki. Zeukan ahots espansibo bat eta zen handia. Orduan, ezkutatzen zaila. Niretzat oraindik irauten du misterio horrek berarekiko. Gauza harrigarri asko kontatu dizkidate, estremoak ere bai. Eta topatu dut pertsona hauskor bat, beraz, interesgarria, kontraesanez betea. Pertsona biszerala ere bazen batzuetan, komeni zitzaiona esatea baino gehiago, pentsatzen zuena esaten zuena, nahiz eta gero horrek arazoak ekartzen zizkion. Eta kantariaren ego hori.

Ez dizut galdetuko gustura geratu zaren, baina nahi izan duzuna egin duzu?

Nahi dudana egin dut, bai. Bestela zein da grazia?