Yagan herriaren borroka, beraien hizkuntza berpizteko erronka
Urte luzez baztertua izan da yaganen hizkuntza, eta orain beren hizkuntza eta nortasuna mantentzeko borrokan ari dira. 2022an hil zen yagan hizkuntzaren azken natiboa, eta orain bere birbilobaren bidez berreskuratu eta zabaltzen ari dira.
Yaganak, duela milaka urtetik Amerika hegoaldeko muturrean bizi direnak, beren hizkuntza eta nortasuna mantentzeko borrokan ari dira, hainbat hamarkadatan estigmatizatu ondoren, jatorrizko toponimiak aldarrikatuz eta komunitatearen artean hizkuntza ikastea sustatuz.
Villa Ukikan, Puerto Williams hiriaren kanpoaldean dagoen herrixka batean, Santiagotik 3.600 kilometro hegoaldera, yagan komunitateak mapa handi bat gordetzen du bere egoitzan, eskualdea arbasoek erabiltzen zuten toponimiarekin erakusten duena.
Badia bakoitzak, kanal bakoitzak, itsasora doan lur-mutur bakoitzak bere izena darama, yaganek -Txileko bederatzi herri indigenetako batek- Antartikaren atarian haizez, gailur elurtuz eta ur hotzez osatutako lurraldea osatzen duten hamarnaka irlen artean historikoki nabigatu izanaren isla dela esaten da.
«Txileko gainerako herrialdeetako jendea iritsi zenean, Yagan herria ikusezin bihurtu zen. Eskolan ikasi genuen gure herria desagertuta zegoela», esan zion David Aldayk Efe agentziari, yagan aurkeztu eta mapa harrotasunez erakutsi ondoren.
«Pixkanaka-pixkanaka, amonak artisautza indigena egiten ikusita, zerbaitetakoak zarelako ideia egiten ari zara, baina hizkuntza galdu egin zen gure belaunaldietan», deitoratu zuen.
«Yagatar amona»
2022an Cristina Calderonen heriotzak tristuraz bete zuen herri osoa eta baita Puerto Williams osoa ere. Hizkuntza modu jariakorrean hitz egiten zuen azken pertsona zen, eta «yagatar amona» deitzen zioten.
Bere biloba, Cristina Zarraga, yaganaren gramatika berreskuratzen eta edukiak sortzen ari da, bai komunitatean bai Puerto Williameko eskolan ikasteko. Izan ere, ikasturte honetan, yagan hizkuntza sartu zuten lehen aldiz ikasleentzat hautazko ikasgai gisa.
«Puerto Williamsetik urrun hazi nintzen, baina 20 urterekin denbora luzez egon nintzen amonarekin, bere bizitza idazteko eskatu zidalako. Azaltzen zidan guztia grabatzen hasi nintzen, eta hor asko ikasi nuen bere ahozkotasunaz, hizkuntzaz, ipuinez, medikuntza tradizionalaz. Bien artean lotura bat egon zen», azaldu zion Zarragak EFEri.
«Nire lanaren muina amonen ezagutza izan da, hizkuntza hitz egin zuen azken belaunaldiaren ahozko transmisioa», gaineratu zuen.
«Indioak deitzen ziguten»
Puerto Williams itsas guneko herrixka 1960ko hamarkadatik aurrera garatu zen, 2.000 biztanle inguru zituelarik, gehienak marinelen senideak. Cabo de Hornosek. Argentinaren aurrean zuen txiletar subiranotasuna berresteko garatu zuten herria, Beagle kanalaren beste aldea, hiru kilometro eskasera.
Itsas kulturak «monopolizatu» egin zuen Puerto Williamsen bizitza eta baita yagan komunitatea ere. Azken errondaren arabera ez da 1.700 pertsonara izatera iristen, eta bertakoek askotan estigmatizatuak izan direla gogorarazten dute.
«Diskriminazioa erabatekoa zen ni txikia nintzenean. Indioak deitzen ziguten, eta jada inork ez zuen hizkuntza hitz egin nahi izan», azaldu zuen 61 urteko Chinguayk.
Zarraga bat dator: «Amonek yagana transmititzeari utzi zioten familia babesteko. Yaganek kanpotik zetozen marinelen edo txiletarren diskriminazioa jasaten baitzuten, barre egiten zieten».
Yagana espazio publikoan
Orain, hizkuntzaren ikaskuntza sustatzearekin batera, yagan komunitateak erabilera soziala sustatu eta espazio publikora atera nahi du, kaleak, badiak eta kanalak berrizendatuz.
«Hiztegia publiko egiteak gure herria ikustarazteaz gain, yaganen ikaskuntza naturalagoa egiten du belaunaldi berrientzat», adierazi zion Efe agentziari Luis Gomez Yagan komunitateko presidenteak.
Villa Ukikan, yagan komunitatearen egoitzan, Aldayk eta Chinguayk antzinako izenez jositako mapa errepasatzen dute: Beagle kanala ‘Onashaga’ idazten da; Navarino uhartea, Hornos lurmuturreko handiena, ‘Wala’; eta Puerto Williams, ‘Hupuswea’.
«Gaur egun antzinako milaka urteko artxipelago honen kanalak ikusten dituzu, eta atzerriko izen hutsak dira», deitoratu zuen Chinguayk. Lan hori bultzatzen ari gara, eta oso polita izango da etorkizunean ikustea, aurrera ateratzen bada, eta lortuko dugula uste dugu».