Txekiar eta euskal idazle biren arteko ispilu jokoa: Kundera eta Txillardegi
‘Milan Kundera eta gu’ izenburupean, Larresorok sinatutako artikulua argitaratu zuen ‘Zeruko Argia’k 1968ko maiatzaren 26an. Txillardegik bere idazlanetan erabili ohi zuen izengoitietako bat zen Larresoro.
«Nire liburuak dibertigarriak izan daitezela nahi dut, irakurtzeko errazak eta ulertzeko zailak. Irakurtzeko zailak eta ulertzeko errazak diren liburuak gorroto ditudalako». Esaldi honek defini dezake agian Milan Kunderak (Brno, 1929 - Paris, 2023) literaturekiko zuen jarrera.
Agian diogu, ez baita erraza frantziar-txekiar idazle ospetsu honen elkarrizketarik aurkitzea. Azken 30 urteotan ia ikusezina bihurtu zen, Parisko erdiguneko bere etxebizitzan, aszeta isila legez, Vera emaztearekin bizi zelako, kazetariei eta adierazpen publikoei uko eginez. Azken urteetan sare sozialetan zurrumurru makabroen biktima izan zen, gainera, behin baino gehiagotan hil zela iragarri zelako.
Franz Kafkarekin batera idazle txekiarrik ezagunena, Milan Kunderak, hala ere, harreman gatazkatsu, ilun eta mingarria izan izan zuen bere jaioterriarekin, une batean uko egin ziolako etxeko hizkuntzari, herriari eta bere ideologiari. Estatu frantsesera erbesteratu zenean frantsesa ‘besarkatu’ zuen, eta munduko idazle frantsesik garrantzitsuenetakoa bihurtu zen.
Hau guztia une historiko zehatz baten bueltan gertatu zen, 1968ko urtean, iraultza eta aldaketa haizeek Europa astindu zutenean. Gertakari erabakigarriak izan ziren: 1968ko Parisko Maiatza edo Pragako Udaberria, batez ere.
«Nik horrela formulatuko nuke: iraultzak zer eragin izan zuen idazleengan? Batik bat idazleek nola erreakzionatzen duten horren aurrean momentu horretan eta, gerora, ze garapena izango duten. Niretzat Kundera eta Txillardegirena dira bi erreakzio desberdin. Oso-oso antzekoak dira, baina gero horren aurreran, urteen poderioz, bi historia oso diferente izan zuten». Pruden Gartzia da (Oñati, 1964) mintzo dena, euskaltzain urgazlea eta Filosofia eta Letretan doktorea.
Milan Kunderaren zalea aspaldidanik: «Uste dut institutuan deskubritu nuela. Humanista bat da, idazle handi bat, eta literatura exijentea egiten zuen. Ironia erabiliz, barre konplizea bilatzen zuen». Eta Txillardegiren «miresle nabarmena» da era berean.
Donostian 2005ean Jose Luis Alvarez Enparantza ‘Txillardegi’ri (Donostia, 1929-2012) eskaini zitzaizkion jardunaldietan ‘Kundera etorri duk hitaz galdezka’ ponentziaren egilea izan zen Gartzia, egun ‘Jakin’ aldizkariaren web orrialdean aurkitu daitekeena.
Web berean, beste altxor txiki bat: ‘Milan Kundera eta gu’ izenburupean, Larresorok sinatutako artikulua argitaratu zuen ‘Zeruko Argia’k 1968ko maiatzaren 26an. Alvarez Enparantzak bere idazlanetan erabili ohi zuen izengoitietako bat da Larresoro. Ezagunena eta gehien erabili zuena, ordea, Txillardegi.
Euskal kulturak izan duen intelektual, hizkuntzalari, idazle eta soziolinguista handienetarikoak Sartreren ‘Les Temps Modernes’ hilabetekarian Txekiari eskainitako monografikoan azaldutako hitzaldi bat aipatu zuen artikuluan; alegia, Milan Kundera idazle gazteak –1967an argitaratu zuen bere lehen liburua– Pragako IV. Idazleen Biltzarrean egin zuen hitzaldia.
Iraultzaren umeak
68ko maiatzeko giro iraultzailean sartuta bete-betean, Txillardegi gazte hark hauxe idatzi zuen: «Gure arteko sasijakintsu batzuek euskal kultura ‘burgestzat’ baztertzen duten momentuan, oso egokia litzateke ahal duten irakurleek Kundera txekiar intelektualaren hitzaldi mamitsua gogoan hartzea». Eta gehiago: «Kunderaren ustez, beraz, nazio kulturarik gabe nazioak ez du libre izateko eskubiderik; eta nazio kulturarik ez dago Txekoslovakian txekiera gabe».
Idazle gazte bien ideiak bat zetozen garai hartan. Gero bakoitzaren ibilbidea desberdina izan zen oso. Kunderak ama hizkuntza eta militantzia komunista abandonatu zuen. Txillardegik herriarekiko konpromiso etikoa hartu zuen.
«Bururatu zitzaidan Txillardegi Kunderaren ispiluan ikustea, zeren beti euskaldunak gora eta behera gabiltza, baina nahi baduzu Txillardegi ulertu behar duzu kanpora begiratu», dio Gartziak. Badaude har daitezkeen beste jarrera batzuk, anitz, esaterako Vargas Llosak hartu duena –«honen ‘zilborrismoa’ ez duzu Kunderarengan aurkituko»–, edo Mario Onaindiarena. «Azken finean denek pasatu dituzte gaztaroan esperientzia bital oso inportanteak. Horko umeak dira, guztiz. Baina umeak gazteak bihurtzen dira, gero helduak, eta agure... eta penagarriak gara beti gizakiok», dio umorez.
Datak: 94 urterekin hil zen asteartean Parisen. Jaiotza, Brno, Txekoslovakia zena, 1929an. > Zaletasunak: Musika maite zuen; «bere liburuak sinfoniak zirela» esan ohi da.> Lehen urteak: Gazte gaztetatik izan zituen kezka politiko eta literarioak. 19 urteekin Txekiako Alderdi Komunistan sartu zen eta 60. hamarkadaren hasieran sortu zen sozialismo humanistarekin bat egin zuen. 1967an ‘La plaisanterie’ (‘La broma’, gaztelaniaz) argitaratu zuen, alderdi iraultzaileen monolitismoen kritika gupidagabea. 1970an lanetik bota zuten Pragako udaberriarekin bat egin zuelako eta bere liburuak debekatu zituzten. > Estatu frantsesean: 1975ean Frantzian erbesteratu zen eta 1981ean frantsesa bihurtu zen. 2019ra arte ez zuen berreskuratu txekiar nazionalitatea. 1984an, ‘Izatearen arintasun jasanezina’ argitaratu zen, mundu osoan ospetsu bihurtuko zuen liburua. Ordutik Nobel sarietako kinieletan azaltzen zen urtero. > Euskarara ekarriak: Euskaraz hauek aurkitu daitezke: ‘Bi ipuin’ (armiarma.eus, 2016), ‘Izatearen arintasun jasanezina’ (Alberdania-Elkar, 2009) eta ‘Amodio barregarriak’ (Erein, 1993), guztiak Karlos Cidek itzuliak; eta ‘Jacques eta Nagusia’ (Susa, 1991), Beatriz Zabalondok eta J.L. Aranguren Txilikuk itzulia.