«Absurdoa da gure gizartearen muina adierazteko modu oso on bat»

Haur literaruraz egin du gogoeta Bernardo Atxagak, NAIZ Irratian. 80ko hamarkadatik idatzi dituen liburuen kronologiari tiraka, atzera begirakoa egitea proposatu diogu ‘Gonagorri’ podcastean. Umoreak, ilustrazioek eta, batez ere, irakurzaletasuna sustatzeak duen garrantziari egin dio erreferentzia.

80ko hamarkadaraino atzera egingo dugu. Izen bat aipatuko dizut: Juan Carlos Egillor ilustratzailea.

Nik ez nuen umeentzat idazteko batere asmorik. Egillorren laguna nintzen eta, pertsona zoragarria zenez –benetan zen zoragarria, alaia, heterodoxoa, txintxoa–, esan zidan Bilboko festak zetozela eta «zergatik ez dugu jartzen gure mozorroa?». Eta esan nion: «Orain bertan egon naiz San Antongo azokan eta ikusi dut andre bat etortzen dela bere baserriko gauzak saltzera, eta imajinatu dut Bilbora halako aireplano batean etortzen dela. Ihauteri hauetan agian aireplanoa gidatzen duen etxekoandrea, paraxutarekin ibiltzen dena, halaxe jantziko naiz». Halaxe geratu zen kontua; niri segituan ahaztu zitzaidan, baina Egillorri ez. Eta esan zidan: «Pentsatu dut ze marrazki egin Nikolasa Bix Baporuxentzat...». Barrez aritu ginen. Hori izan zen abiapuntua.

Beti horrela izan da nire kasuan. Beti beste norbaiten eraginez hasi naiz idazten umeentzat. Eta kasu honetan Egillor funtsezkoa izan da nire bizitzan, ze nik orduko hartan ez nuen lotzen abangoardia haurrentzako gauzekin; orain bai. Tontakeria bat da, ze ikusten duzu Picasso bat eta konturatzen zara gauza asko egiten dituela ume eran. Gaur egun denari buruz, baita letxugei buruz ere, seriotasun handiz hitz egiten da. Ematen du mundua hil edo bizi dela. Guk maite genuen literatura Saki [Hector Hugh Munro], Flannery O’Connor, Edward Lear... crazy jenderena zen, eroxkoena.

Halakoa da garai hartan egin zenuen literatura, ezta? Ramuntxo detektibea, Nikolasaren abenturak... Fantasia da, baina badu absurdotik, surrealismotik.

Absurdoa da gure gizartearen muina adierazteko modu oso on bat eta, alde horretatik, umore guztien artean, niri orain umore beltza gustatzen zait asko. Pentsatzen dut umoreak esaten duela egia, jartzen duela halako tarte bat. Telebista piztu eta konturatzen gara ia inork ez duela borragomarik bere diskurtsoan, ez daukala bromarik berari buruz.

Oso serioa da dena.

Apaizak bezala. Oso serioak, baina ez pertsona serioak bezala, baizik eta apaizak bezala. Apaiz asko dago kamuflatuta.

Zuek irreberenteagoak zineten.

Erabat. Oso ilustratzaile gutxi daude marrazkian bertan umorea dutenak. Egillorrek bere marrazkietan umorea du.

«Ikusten duzu Picasso bat eta konturatzen zara gauza asko egiten dituela ume eran. Gaur egun letxugei buruz ere seriotasun handiarekin hitz egiten da»

Ilustratzaile askorekin lan egin duzu: Jon Zabaleta, Antton Olariaga, Asun Balzola... Zergatik haur liburuek behar dute marrazkia?

Oso garbia da. Umeentzat historian barrena egin den guztiak deskribapena ezeztatzen du. Hor bada teoria bat, Roman Jakobsonek zabaldu zuena: herri ipuinetan ez dago deskribapenik, ez da esaten Txanogorritxo zihoala basotik eta, udazkena zenez gero, hostoek zutela halako kolore okre bat...  Jakobsonek esaten du hori dela zentsura sortzailearen kariaz. Alegia, jendeak entzuten hasi eta nahi du ekintza: atera zen, joan zen, otsoak zelatatu egiten zuen... Halako batean ekintza hori gelditu eta hasten denean deskribapen batzuekin, zapuztu egiten da jendea.

Ilustrazioek egiten dute deskribatu.

Ilustrazioek egiten dute argitu. Oso praktikoak dira, eta oso peligrosoak ere bai, ze zuk ilustrazioarekin eraman dezakezu pertsonaia agian komeni ez den toki batera. Esate baterako, pentsa dezagun On Kixoten norainoko eragina izan duen bere irudiak. Badakizu jatorriz ez zela orain ikusten dugun bezalakoa. Eta Santxo Panza ere ez: hankaluzea zen, tripotxa handia zuen. Eta beste kulturetan, esate baterako japonieraz atera zenean, samurai itxura zeukan. Alegia, irudiak izugarri markatzen duela pertsonaia bat eta kontuz ibili behar da.

Nahi baduzu esango dizut sekretu txiki bat. ‘Xola’ atera zen Japonian eta Txinan; azala begiratu eta esan nuen: «Ez da posible, hau ez da Xola». Deitu nion Mikel Valverderi eta esan nion: «Hemen zer edo zer ez doa, ze begirada hau ez da Xolarena, askoz tenteagoa da, ematen du haserre dagoela...». Eta bera konturatu zen argitaletxeak mikra bat edo mugitu zuela begiaren ninia, puntutxo hori, eta horrek aldatu zion espresioa. Baina pentsa ze eragina duen. Ume batek hartu irudia eta pentsatuko zuen: «A zer txakur antipatikoa». Kontrakoa da, Xola da oso txakur sinpatikoa.

Nola egiten da pertsonaiak erreferentziazkoak izateko hemen eta Txinan?

Nik nahiko nukeena da haur txinatar horrek esatea: «Ze polita den istorio hau!. Oraintxe bidali behar diet mezu bat nire bost milioi lagunei eros dezaten liburua», eta ea erretiratzen naizen Euskal Herriak ematen ez digun...

...babesetik?

Hori da [barreak]. Nik uste dut kultura mundu osoan bat dela. Aldaerak badaude, baina oinarrian kultura bera da. Ez zaizkio katuari bost hanka bilatu behar.

Xola, Bambulo... animaliak dira. Fabulak egun ez daude modan.

Gero eta galduago nago haur literaturan. Konturatzen naiz estimazio gero eta gutxiago daukatela nire haur liburuek, benetan esaten dizut. Beraz, desbideratzen arituko naiz. Nolanahi dela, gauza bat esango dizut: niri akademiak esaten duena, edo eliza literarioak –ze literaturak ere bere eliza dauka, bere apaiz eta kardenalak–, bost axola.

«Literaturak, hizkuntzak, berez dauka morala, ez dago hortik alde egiterik. Bi esaldi egin eta hor daukazu, ez dut esango munduaren historia, baina hortxe nonbait»

Animalia bat pertsona izatea ez du fabula denik esan nahi. Izan daiteke animalia istorio bat. Fabulak dauka halako lezio bat. Jendeak konplexua izan nahi du eta «hori oso erraza da’» esaten du, baina literaturak, hizkuntzak, berez dauka morala, ez dago hortik alde egiterik. Zuk bi esaldi egiten dituzu eta hor daukazu, ez dut esango munduaren historia, baina hortxe nonbait. Beti dago alde morala.
Abantaila handi bat dauka animaliak erabiltzeak, eta da denek dakitela nolakoa den txakurra. Baina animaliak demodé daude.

Ba, ahateak egin dituzu orain.

Ata Pank eta Ate Punky. Izugarri gustatzen zaizkit. Ahateek pentsatzen dute arratsaldea pasatzeko modu onena dela zoologikora joan eta lehoiak iraintzea. Halaxe egin nuen erdaraz ere, baina esan zidaten irainak oso fuerteak zirela. Esan behar duzu ‘tonto’ eta halakoak... horrelakoa da gaurko mundua.

Politikoki zuzena.

Tentsioak tapatu egiten dira, baina gero azaltzen dira handik edo hemendik. Hori Aristotelesen garaitik dakigu. Zu liberatu egiten zara ikusten duzunean liburu batean tentsio bat nola sortu den eta nola askatu den.

Gazte literaturan ere lanik egin izan duzu.

Euskaraz egun hori da beharrezkoena. Nik espia bat eduki dut eta barre egiten du zer gertatzen den kontatzen duenean: irakasleei (irakasleei e!) esaten die liburu bat irakurri behar dutela eta badaude liburuak 100-200 orrialdekoak, eta besteak txiki-txikiak, 40 orrialdekoak, eta denak eroak bezala horien bila. Noski, ez baduzu irakurtzen...

Hori kontrolatu egin behar da, ezin da literatura utzi arkumez jantzitako otsoen esku. Gazteek egiten dute ahal dutena, ez da beraien errua. Gaizki erakusten zaie nire ustez. Ez dakit injustua naizen, baina irudipena horixe da.

Hor daude emaitzak: ikusten badugu nola bizi duten literatura, idazketa... agian arrazoia emango dizugu.

Hor irrista bat egon da hezkuntzan. Esate baterako, nola erakutsiko diozu jendeari idazten, puntuazioa erakusten ez badiozu? Inork ez die erakusten eta, nire espia horrek esaten didanez, agian hogeitik bostek dena idazten dute segidan. Hori ikasi egin behar da.