Pasa den urtarrilean utzi zuen atzean espetxea Mikel Albisuk, hamabost urteko gatibualdiaren ondoren. Eta Albisurekin batera gibeleratu zuen Mikel Antzak bere literaturako beste ziklo bat. Hirugarrena dator orain bere ibilbidera. Sasira joan aurrekoa izan zuen lehenengoa eta kartzelaldian munduratutako obrekin bizi izan du bigarrena. Espetxetik ateratzea berriro oinez ikasten hastea bezalakoxea zela irudikatu zuen duela ez hainbeste denbora Reauko ziegatik GARAri igorri zion elkarrizketan. Eta halaxe izan da. Mikel Albisu oinez ibiltzen ikasten ari da berriro. Eta Mikel Antza ere aro literario berriaren atarian da, etorkizunak zer ekarriko zain. Momentuz, 2012an kaleratu zuen “Atzerri” hura gaztelaniara eramana izan da orain (“En país extraño”, Txalaparta). Geroari begira dira, ordea, hezur-azal berberean bizi diren bi gizonok, iragan errealak eta literarioak bat egiten duten zerumuga berean.

Zer moduz zaude?

Ondo. Zer moduz nagoen…

Bai.

Erdibituta. Bikotea (Marixol Iparragirre) kartzelan dago. Erdibituta. Bestela, oso ondo. Pozik.

Urtarrilean atera zinen espetxetik…

Urtarrilaren 22an bai, duela bederatzi hilabete.

…ba al da burutik alde egiten ez dizun ideiaren bat? Askatasun horren baitan preso dagoen ideiarik?

Alde egiten ez didan ideiaren bat ba ote dudan… Ez dakit… Pentsatuko dut, esango dizut geroago… Ideia zurrunbilo batean bizi naiz. Kartzela agian obsesiboagoa da eta Marixoli esaten nion, kalean goiz batean posible duzu egitea kartzelan astebetean egiten duzuna. Kartzelan ideia obsesiboak izan ditzakezu, beti daukazu paisaia bera, beti ari zara kontatzen lau horma horien ingurukoa, ordutegiak… Eta kalean ez daukat ideia obsesiborik. Agian, presoak ateratzea?

Honela hasten da «Atzerri»: «Vous allez voir comment il marche». 2016an elkarrizketa bat izan genuen biok, zu Reauko espetxean zinela. Hala zenioen: «Kartzelatik ateratzea jaiotza berri bat bezala irudikatzen dut, alegia, berriro oinez ibiltzen ikasi beharko dudala iruditzen zait». On marche, ou pas?

Halaxe izan da, gainera. Berriro ikasi behar izan dut ibiltzen eta ari naiz ikasten oraindik. Txikitan erori egiten zara, negar batzuk egiten dituzu… erori izan naiz, beste arrazoi batzuengatik, baina esperientzia oso gozagarria izaten ari da berriro ibiltzen ikastea. Analfabeto funtzional bezala atera nintzen. Hamalau urtean mundua zeharo aldatu delako. Denboraren perspektiban ikusiko dugu jauzia zenbaterainokoa izan den, baina uste dut oso handia izan dela. Gu kartzelan sartu gintuztenean Facebook ez zegoen. Gaur egun mundu digital horretan gauzak nola egiten diren ezin zaio azaldu espetxean dagoenari, nahiz eta guk gauza batzuk izateko aukera izan genuen Espainiaren kartzeletan ez daukatena.

Eta jaiotza berri bat da beste zentzu batean. Ostiralean topo egin nuen Raul Zelik-ekin, “lagun desarmatua”-rekin, eta galdetu zidan ea haserre nengoen, berak idatzi zuen “Lagun armatu” horretan trasunto bezala ni erabili ninduelako eta bazekielako ez nengoela oso pozik. Kartzelara sartu aurretik haserre nengoen jende batekin eta kartzelara sartzean hori ahaztu egin nuen, jaiotza berri bat delako, zerotik hastea bezala. Kartzelaldian haserretu izan naiz jende askorekin baina kartzelatik ateratzea beste jaiotza berri bat da eta beraz, ez nago haserre. Kartzela oso ingurune gogorra da eta haserrerako aukera asko ematen ditu. Munduarekin haserretzen zara espetxean zaudelako. Injustizia bat da, askatasuna kentzen dizute. Jaiotza berri honetan norekin haserretuko naizen eta nola konponduko dudan, hori beste kontu bat izango da.

«Atzerri» (Susa) gaztelaniara itzuli berri da. Liburua atzerrira joan da edo atzerria erakustera datorrela uste duzu?

Orain ni herriratu naiz, jada ez nago “en país extraño", baino nolabait nire nobela hizkuntza arrotz batera itzuli da, arrotza ez delako berezkoa. Ni bueltatu naiz eta liburua atera da gure euskal mundu horretatik.

Non dago Mikel Antzaren literaturaren herria edo atzerria?

Mundua da nire literaturaren herria. Hizkuntza da tresna bat, nik hautatu nuen tresna bat munduaren berri emateko. Hizkuntzak lotzen nau ingurune batera eta jende bati. Frantsesa ikasi nuenean beste mundu bati lotu nintzaion, beste kultura bat ezagutu nuen, aberastu ninduena. Gaztelania ere ama hizkuntza bezala har dezaket, nahiz gurasoek euskaraz ikasi zuten, baina nik euskara hautatu nuen idazteko. Hautu bat izan zen.

«Ospitalekoak», «Bakarmortuko kronikak», «Atzerri», «Ametsak ere zain»… Espetxealdian argitaratutako lanak dira guztiak. Zer dute komunean?

Ziur aski kartzelaren zama hori. Nire literatur ibilbidean flyschak daude. Guztion bizitzan daude gertaera oso erabakigarriak, iragana eta oraina markatzen dituztenak. Nik horiek identifikatzen ditut oso argi, eta da sasira pasatu aurreko literatura, “Odolaren usaina”-rekin bukatzen dena –“Atzerri”-n kontatzen da nola desegiten naizen ni idazle bezala– eta kartzelatzerakoan hasten naiz berriro idazle bezala munduratzen. Eta orain argi daukat nagoela hirugarren fase baten aurrean, non berriro ere idazle izango naizen. Oso argi ikusten ditut idazletza horretan dauden zatiak. Aurkezpenean esan nuen “Atzerri” dela iceberg literario bat, hau da, idazle izateari utzi nion garai horretatik konta daitekeenaren iceberg literarioa. Bestea ezin da kontatu.

Zergatik jotzen du Mikel Antzak autofikziora? Mikel Albisuri zama bat kentzen dio horrela, kontatu ezin dena kontatzeko bidea emanez?

Ez. Jo nuen autofikziora iruditu zitzaidalako modu zintzoago bat nire hausnarketen berri emateko. Hirugarren pertsonan egin eta jende guztiak niri buruz ari nintzela pentsatu beharrean, nahiago izan nuen lehenengo pertsonan idatzi eta gauzak erraztu, nahiz eta gero liburuan hirugarren pertsona ere erabiltzen den neure buruaz hitz egiteko. Hausnarketa hau egin nuen Albert Camusen “Le Premier Homme” liburua irakurtzerakoan, “Ospitalekoak” idazten hasi aurretik: bere buruaz hirugarren pertsonan hitz egiten, distantzia bat jartzen du. Nik, bada, distantzia hori murriztu eta murrua kentzea erabaki nuen. Eta horrek ahalbidetu zidan memoriarekin jolastea eta memoria txarrarekin jolastea ere bai.

Zer bide hartuko du zure literaturak espetxetik kanpo?

Ideiarik ez. Hori da ederrena, ez dakidala. Ez dut galdu nire begirada literarioa bizitzari buruz, eta gertatu zaizkit gauzak atera naizenetik! Horri guztiari zer forma literario emango diodan ez dakit.

Esan duzu «Atzerri» dela kontatu ezin den horren iceberg literario bat. Gauza asko duzu zuk kontatzeko...

Bai. Denok bezala. Gero da zer interes daukan kontatzen dugun horrek. Hor dago zer kontatu, nola kontatu eta zertarako kontatu batez ere. Zein da kontakizunaren helburua? Zein da literaturaren helburua? Denbora-pasa? Formazio bat? Edo oraindik ere helburu gorenago bat, mundua hobe egiten laguntzea? Nik kontatuko nuke zerbaitetarako balio badu. Zertarako?, esango didazu. Ba, gauzak hobetzeko. Nire kasuan gatazka gordin batetik nator eta kontatzekotan kontatuko nuke gatazka horren ondorioak gainditzen lagunduko balu eta ez gatazkaren ondorioak oraindik ere gehiago zakartzeko edo katramilatzeko. Min asko egin dezakegu esaten dugunarekin eta esaten ez dugunarekin ere min asko egiten dugu. Nik nahiko nuke esan min horiek sendatzeko. Eta azalpenak emateko iraganari buruz, etorkizunari ateak irekitzeko.

Zor bat kitatuko zenuke?

Bai. Hori zergatik esaten didazu?

Iruditzen zait euskal gatazkan badaudela B aldeko ipuinak, «vox populi» direnak, baina protagonisten ahotik sekula kontatu ez direnak.

Esplikatu zorrarena. Zer zentzutan?

Agian zeure buruarekin izan daiteke zorra, edo gizartearekin izan dezakezuna.

Nik ez daukat neure buruarekin zorrik. Uste dut badaukagula zor bat. Pluralean hitz egiten dudanean ez dut hitz egiten nik parte hartu dudan erakunde horretako kideez, baizik eta gatazka honetan parte hartu dugun belaunaldi ezberdinez, 2011 arte, esan dezakegu. ETAk borroka armatua uzten duenean esan dezakegu aro berri bat irekitzen dela; horrek ez du esan nahi gatazka armaturik ez dagoenik, Guardia Zibilak armaturik jarraitzen du. Baina alde batek erabakitzen duenean gelditzea, uste dut gatazka horren ondorioak gainditu ez diren neurrian –eta ez dira gainditu, hor daudelako presoak eta biktimen minak, erreparazioa behar dutenak zauriak dauden bitartean–, hor badagoela zor bat, herentzian uzten ari garen zor bat, kitatu behar dena. Belaunaldi berriei, gaur egun 20 urte dituzten gazteei, adibidez, herentzian zor hori uzten ari gatzaizkie eta hori bai ez dugula egin behar, nire ustez. Ez dakit idazle gisa zer egin dezakedan datozen belaunaldiei zorrik ez uzteko, datozen belaunaldiak aurrera begira jartzeko eta ez atzera begira. Atzera begiratzen dutenean gainditu den gatazka baten edo gainditzea laguntzen duen literatura bat izatea. Gauza asko daude kontatzeko, baina ezin dugu, azpidatziekin ere ezin dugu. Gure minak, guk jasandakoak, isilaraziak daude. Baina besteei egindako minak ere ezin ditugu sendatu. Egoera horretan gaude. Ezin dugu guk eragin dugun min hori sendatu edo zailtasun handiak ditugu gu ere minberatuak gaudelako. Nola egiten da mahai baten inguruan jarri eta min horiek guztiak sendatzeko? Presoak oraindik urrunduak daude; kaltetuak izan direnek, batzuek, Estatuaren aldetik erreparazioa jaso dute, baina ikusten da hori ere ez dela aski. Ez dakit ni naizen pertsonarik egokiena hori egiteko….

Zergatik ez?

Posible delako nire hitza, nire izena, identifikatzea gatazkaren parte batekin eta zilegitasuna kentzea nire hitzari. Ni parte naiz. Orduan jende batentzat nik esaten dudana ez litzateke sendagarria izango.

Beste batzuentzat agian bai…

Bai, beste batzuentzat bai. Baina nik denontzat nahiko nuke izatea.

Hori oso zaila da.

...

Nork ematen du baimena kontatu ezin den hori kontatzeko? Zeinek eman behar dio bide horri?

Norberak. Literatura arriskua da. Ez arrisku penal bat. Idazten duzunean zure bizitza jartzen ari zara paperean, nahiz eta fikzioa izan. Zure esperientzia, zure irudimena… Baimena norberak ematen dio bere buruari eta erabakitzen du zer arrisku hartu bere denbora librea papera zikinduz pasatzen duenean. Gure kasuan, gai batzuez hitz egiterakoan ondorio batzuk egon daitezke.

Orduan neurri handi batean erreprimitzen duzu zeure burua?

Denbora guztian. Lehenengo momentutik. Nire lehenengo ipuina Mikel Antza bezala sinatu nuen pentsatuz nire gurasoak lotsatu egingo zirela ipuin hori Mikel Albisuk sinatuz gero. Erreprimitu uste dut mundu guztia erreprimitzen dela denbora guztian. Gero mugatxoak zabaltzen ditugu, baina egin nahi genukeen horretatik egiten dugunera dagoen tartea oso handia da. Begira gizartea. Arauak daude, bizikidetza bat dago… Kartzelak erakusten dizu zer den gizartea, erreprimitzen zara, eta ez bazara erreprimitzen, beraiek erreprimitzen zaituzte. Atera nahi duzu gela horretatik baina gela itxita dago. Eta gizartea da kartzela handi bat, hori barrutik oso ondo ikusten da. Hormak urrunago eta ordutegiak desberdinak izan arren.

Nola uste duzu gogoratzen zaituela jendeak?

Jendeak?

Jendeak, gizarteak…

Ezagutu nindutenek?

Ez, zuganako irudi bat daukan jendeak. Sarrionandiarena bezala.

Sarrionandiaren bizipena kulturala izan da. Ni horren antitesia naiz. Nire ez-presentzia literarioa beste zerbaitek ordezkatu du. Gainera, nire izengoiti literarioa nire militantzia politikoarekin nahastu da.

Hala ere, espetxetik ateratzea puzzle baten pieza bat kokatzea bezala izan da. Ezagutu nituen eta ezagutu ez nituen kulturzale, idazle, antzerkilariek besotan hartu naute. Niretzat opari bat izan da. 24 urterekin joan nintzen, 34 urteren ondoren itzuli naiz eta bueltatu naiz nire ingurune naturalera. «Ez haiz batere aldatu», esaten didate. Agian beste batzuentzat ETAko militante izan den hori naiz, baina kultur munduan eta nire ingurune natural zen horretan Mikel Antza/Albisu idazlea, kulturgilea naiz.

Zerk kezkatzen zaitu gaur egungo egoeraz?

Badakit oso paternalista dela nire jarrera. Pixka bat nahita egiten dut: belaunaldiak desberdintzea, eta ez da hainbeste adin kontua. Gatazkaren gordinean parte hartu dugunok daukagun ardura eta gatazkan zuzenean parte hartu ez dutenen artean desberdintzeko egiten dut. Gure lagun frantses batek, kartzelan geundela, niretzat oso garrantzitsua den esaldi bat erabiltzen zuen: «Haurrek ez dute gurasoek egin dutenaren errurik». Ez dira erantzule. Kartzelako agintariekin askotan erabili izan nuen esaldi hori, zeren haurrei pagarazten diete gurasoek egin dutena. Nik hori gaur egungo giro politikora aldatzen dut eta iruditzen zait arrisku hori daukagula, hau da, belaunaldi berriak izango direla guk egindakoaren pagaburu, konpontzen ez baldin badugu. Ez dut esaten konponduko dugunik, saiatu egin behar dugula bederen. Ez dugu utzi behar herentzian zor hori. Saiatu behar dugu amaitu gabeko gatazka honetako ondorioak konpontzen. Horrela ikusten dut gaur egun egoera, etorkizunera begirako proposamen oso burutsuak egiten ari garela eta herentzian itoginez betetako etxe bat uzten ari garela, eta belaunaldi berrikoei esaten diegula, «lasai, gelak nahi duzuen bezala atondu eta margotuko dituzue». Nik ez nuke itoginez betetako etxe bat nahi, beste norabait joango nintzateke bizitzera.

Hori ekiditea zuen ardura da...

Hori da. “Zuen” hori orokortzen dut gatazka honetan partaide izan garen guztiok sartuz. Uste dut ardura guztiona dela, espektro politiko osoarena, Estatuarena… Nahi badugu etorkizunera begira jarri, zor diegu belaunaldi berriei esatea, «honaino iritsi ginen eta ez zarete hemendik 80 urtera ibiliko bide bazterretan hezurrak ateratzen». Eta horretarako egin behar duguna da, gaur egun bizirik hezurtzen ari diren horiek kartzelan jarraitzea ekidin eta gatazkak eragindako min horiek, alde guztietakoak, sendatu. Zer sendabide behar dute? Hori norberak esango du. Baina, sendabidea ez dadila izan min gehiago eragitea.

Batzuetan agian min gehiago eragin behar da benetan zauria ixteko, zauria ixtea mingarria izan daitekeelako diot.

Egin behar ez dena da zauria behin eta berriro ireki. Orbaina oroigarri bat da, min baten oroigarri bat. Oroimena. Iruditzen zait egun oraindik beste fase horretan gaudela. Orbaintzen ari denean, gaizki orbaindu baino, nahiago dugu berriro ireki. Guztion artean egin behar dugu ariketa hori, borroka ere guztiok egin dugulako.

Pentsamendu oso optimista da hori, ezta?

Eraginkor bezala ikusten dut, ardatz bezala planteatzen dut. Nik hori egin nahi dut. Orain, literarioki hau guztia nola egiten den ez dakit…

Egia kontatzea falta da agian?

Ez dago egiarik. Egia ez da existitzen. Egia fikzio bat da. Fikzio bezala baino ezin da kontatu. Adibidez, Martuteneko ihesari buruzko film bat eginez gero...

Kontatuko zenuke?

Agian orain bai. Baina lehen esan bezala iragandakoa gainditu eta aurrera begira jartzeko, ez nostalgia ariketa gisa.