Ane Muguruza: «Duela gutxira arte ezin genuen nola sentitzen ginen esan; ez diogu baimenik eman ez geure buruari, ez bihotzari»

Ane Muguruzari hamazazpi egun geratzen zitzaizkion amaren sabeletik munduratzeko Josu Muguruza HBko diputatua eta “Egin”eko kazetaria Madrilgo Alcala hotelean hil zutenean. Hogeita hamar urte igaro dira geroztik eta denbora hori guztia eraikuntza prozesu bat izan da, oroitzapenen eraikuntza bat, inoiz bizi eta ezagutu ez duen zerbaiten eraketa kolektibo bat. Galera iraunkor batekin bizitzeko kondena jaso zuen 1989ko azaroaren 20 hartan eta motxila zamatsua darama gainean; «neketsua, pisutsua», dio. Biktima bat da bera ere, nahiz eta nahiago duen gatazkaren ondorioak jasan dituen pertsona bat dela esan. Bereaz, Josurenaz, iraganaz eta etorkizunaz jarduten harilkatu ditu elkarrizketa honetan hiru hamarkadatan emanak, jasoak, etorriak eta joanak.

Zer moduz zaude?

Ondo. Azaroan gaude… hilabete konplikatua.

Zer sentsazio duzu 30. urteurren honetan?

Datekin aspertu egiten naiz. Beste urte bat gehiago. Azaroaren 20a nire bizitzatik ezabatuko nuke, pisu handiko eguna delako. Gero eta zailagoa egiten zait egunari aurre egitea. Ez hunkitu egiten naizelako, pisutsua egiten zaidalako baizik. Berriro azaroa iristen da eta horrek pisatzen du.

Nekatuta zaude?

Bai, eta 29 urte ditut oraindik. Pentsa! Ez da dena uzteko moduko neke bat, baina nekatzen du honek guztiak.

Ez zinen jaioa oraindik zure aita hil zutenean. Nola eraikitzen dira berarekiko oroitzapen horiek?

Eraikitzen dira etxekoen laguntzari esker, argazkien bidez, gertuko lagunen bidez, kideekin… Beraiekin konpartitu izan ditudan momentuetan kontatutako gauzekin. Horrela eraiki dut aitaren irudia. Asko gustatu izan zait beti entzutea garai hartan bizi izan zituzten batailak, izaten zituzten arazoak… Horrela ezagutu dut aita.

Eta orain galdetuko banizu berari buruz, zer esango zenuke?

Jendeak agian gehiago baloratzen du zeukan paper politiko hori, baina nik gehiago azpimarratzen dut eta gehiago gustatzen zait lagunartean eta etxekoekin nolakoa zen. Zirikatzekoa, mozorrotzekoa, tontakeriak egitekoa… Eta kasu horretan gauza askorekin identifikatua sentitzen naiz. Badugu zerbait komunean! Politikoki ere militante bezala badakit pertsona jantzia zela, garai hartan bazuela ikuspegi bat etorkizunera begira, jakinda ze momentutan zeuden, eta hori ere baloratzekoa da. Baina gehiago gustatzen zait alor pertsonalera jotzea, nire aita zelako.

Kontatu dizuten errelato horretan distantziak mantendu izan dituzte zure ingurukoek?

Distantzia ze kasutan?

Adibidez, gorrotoa ez sortzeko, oroitzapen polit bat eraikitzeko, jakiteko benetan zer gertatu zen baina minetik ez hitz egiteko.

Etxean inoiz ez da hitz egin gorrotoaren inguruan. Minaren inguruan askotan hitz egin dugu, baina ez gureaz bakarrik, besteenaz ere bai. Agian horregatik ere esan dezaket ni ez naizela gorrotan hazi. Amak naturaltasunez hitz egin dit aitaren inguruan. Kronologikoki informazioa tantaka eman zidan, ez zidan hasieratik esan zer gertatu zen, baina bai joan nintzela ezagutzen zer gertatu zen urteek aurrera egin ahala eta minetik kontatzen zuen, baina asko azpimarratzen zuen ere Josu nolakoa zen, ze asmo zituzten eta horrekin geratu izan naiz. Agian gero gaztarora iristen zarenean eta kontzientzia hartzen hasten zarenean eta gatazka bera ulertzen hasten zarenean hor beste sentimendu batzuk etortzen zaizkizu. Baina etxean gorrotorik ez da izan inoiz.

Zaila da mina dagoenean hura gorrotoarekin ez nahastea, minak leku handia hartzen duelako norberaren baitan.

Oso zaila da. Eta batzuetan ezin da kontrolatu eta kosta egiten zaigu sentimendu horiek alboratzea edo lasaitzea momentu batzuetan behar bezala erantzuteko. Baina ez da erraza.

Noiz jabetu zinen zure aita gerra bateko biktima izan zela?

Nik haurtzaro guztia pasa dut azaroaren 20 guztietan “PSOE-GAL berdin da” entzuten, “Josu, Santi, gogoan zaituztegu”… Lelo horiekin zerbait eraikitzen zoaz. Baina badut oroitzapen bat eta ez dut gogoratzen oso ondo noiz izan zen, hamaika bat urte izango nituen. Gernikan faxismoaren kontrako ekitaldi batean parte hartu nuen eta hitz egitea tokatu zitzaidan. Hor, lehenengo aldiz hunkitu nintzen benetan eta egoerak gainditu egin ninduen. Hor hasi zitzaizkidan barrenak nahasten…

Piezak kokatzen hasi zinen...

Hori da. Aurretik azaroaren 20a zen lagunekin elkartzen nintzen egun bat. Hernanitik etortzen ziren, Barakaldotik…

Festa moduko bat, ezta?

Bai. Lagunekin bazkaldu eta eguna haiekin pasa. Baina hamaika urterekin pasa nuen egun hartaz oroitzapen gogorra daukat.

Horregatik egiten zaizu hain astuna? Horregatik zaude nekatuta?

Motxilak gero eta gehiago pisatzen du eta motxila hau gainera betirako da. Kontua da saiatu behar garela pisu hori arintzen edo beste era batera eramaten, ze ja 30 urte joan dira... eta badira batzuk.

Oroitzapen horien eraikuntzan edo pieza horien batuketan sentsazio positiboak eta negatiboak izango zenituen. Aipatuko zenizkidake batzuk?

Nirekiko?

Bai, zurekiko. Nola bizi izan duzun Josu Muguruzaren alaba izatea, Josu Muguruzaren hilketaren urteurrena ospatzea. Pisu horrek pentsatzen dut gauza positiboak eta negatiboak sortuko zizkizula.

Positiboak batez ere ezagutu dudalako jende oso aberatsa, asko eman didana, aitarekin lanean ibili zirenak, militantzian ibili zirenak, lagunak, eta beraiek kontatutako oroitzapenak niretzat altxor bat dira. Oraindik kontatu ezin direnak, zuretzat gordetzen dituzunak… Ezagutu ahal izan dut gatazkaren alde bat, gordina, baina azkenean aberastu nauena.

Negatibo bezala, hau ez dudala nik aukeratu. Hau niri tokatu zaidala eta putada bat dela. Eta putada bat dela ezin duzulako esan ez duzula ezer jakin nahi honekin; niri behintzat ezinezkoa egiten zait. Zaila da eta gogorra da onartzea eta momentu batzuetan galdetzea: Zergatik ni? Nik ikastolako lagun bezalakoa izan nahi dut. Nik aita eta ama izan nahi ditut. Baina ez zen horrela izan. Asumitutako gauza bat izan da, ez dut momentu hori bizi izan. Ez dakit zer den aita galtzea, aita gabe bizi izan naiz. Gerora amak familia berregin zuen. Nire familia da, nire aita da ere, baina ez dut ezagutu amak bizi izan zuen egoera dramatiko hura. Batzuetan kosta egiten zait bere lekuan jartzea. Galera hori beti egon da nire bizitzan. Zaila egiten zait batzuetan horri hitzak jartzea, zer sentitzen dudan, nola eramaten dudan…

Aita esaten diozu berari buruz hitz egitean, edo Josu?

Josu. Eta gainera naturaltasunez esaten dudan gauza bat da.

Orduan, aurrerantzean Josu esango diogu berari buruz hitz egitean.

Ondo, ondo.

Beldurra izan duzu noizbait publikoki esateko zu ere (edo zure ama edo zure senideak) biktima bat zarela?

Ez da erraza badakizunean parekoak ez zaituela biktima gisa ikusten eta horrek amorrarazi egiten zaitu. Ematen du une oro justifikatu egin behar duzula zergatik zu ere bazaren biktima bat. Edo gatazka honen kaltetu bat. Hori da gogorra niretzat. Jendaurrean esaten dudanean “ni Estatu terrorismoaren biktima bat naiz” ematen du azaldu eta justifikatu egin behar dudala zergatik. Aldiz, beste batzuek, erraz hartzen dute etiketa hori eta, gainera, pozik doaz etiketa horrekin. Kostatzen zait ere biktima hitza erabiltzea.

Zergatik?

Uste dudalako biktima zera horrek ez nauela ordezkatzen. Gaur egungo biktima terminologia horretan ez naiz identifikatua sentitzen. Gehiago gustatzen zait esatea gatazkaren kaltetu bat naizela edo ondorioak pairatu dituen pertsona bat naizela. Egun ezagutzen dugun biktima izaera horretan Estatu terrorismoaren kaltetu asko ez dira identifikatuta sentitzen. Eta ni barne. Ez dakit den eman zaien erabilpenagatik, batzuk nola goraipatu dituzten eta besteok nola gutxietsi gaituzten… Urte luzez ez gara existitu. Nik agian esan dezaket pribilegiatua izan naitekeela nire aitaren kasuak oihartzuna izan zuelako, baina beste batzuek ezin dute gauza bera esan. Gogorra da ikustea zu ETAren biktima bat baino gutxiago zarela, nahiz eta gero beti esaten dizuten hemen biolentzia guztiak berdin ekiparatzen direla. Baina gero errelatoan argi ikusten da ez dela horrela.

Zer-nolako distantzia dago ETAko biktima baten eta Estatuko indarkeriak eragindako biktima baten artean? Distantzia sozialaz ari naiz.

Segun. Herri batzuetan distantzia ez da hainbestekoa. Eta gero norberak erabakitzen du zenbat hurbildu nahi duen beste biktima horrengana. Nik pertsonalki uste dut nire ingurunean ondo nagoela eta ez dudala behar beste biktima batzuekin elkartu. Ez dut behar hori sentitzen. Elkartu izan naiz eta momentu batzuk positiboak iruditu zaizkit, baina beste batzuetan ez naiz eroso sentitu, zeren askotan gu gure historia kontatzera goazenean ematen du zientzia fikziozko pelikula bat kontatzen ari garela eta errealitatea da. Kontatzen diezu ETAren biktima batzuei gure etxean zer bizi izan dugun eta esaten dute, “baina nola?”. Hori zure herrian gertatu da…

Eta ez leku bakarrean, Euskal Herriko leku askotan.

Hori da. Horregatik ez dut askotan ETAren biktimekin egoteko beharrik. Norberak erabakitzen du zenbateraino egiten duen bide hori. Ematen du orain denok elkartu behar garela.

Predisposizio kontua da?

Baina predisposizioa zertarako? Nik bake eszenatoki bat sortzeko eta elkarbizitza lortzeko ez dut ETAren biktima batekin egon behar. Agian baten batek esango du, ze polita den, ze hunkigarria den, baina nik momentu honetan behar dudana ez da hori.

Eta zer da behar duzuna?

Nire aitaren heriotza aitortzea nahi dut nik. Garai hartan ardura politikoa zutenek onartzea eta egia jakitea. Horixe. Ez dut argazki bat nahi.

Egia jakitea gizarte osoak ere?

Bai. Baina nik hori behar dut nire zauriak ixteko. Gero jartzen bagara gizarteari begira eta konponbideari begira, uste dut gizarteak merezi duela egia jakitea. Nahiz eta Mikel Antzak esan zuen 7Kn argitaratutako elkarrizketan egia ez dela existitzen. Berea gehiago ulertzen dut errelatotik. Eta errelato bakarra ez da existitzen, norberak berea duela eta hortik eraiki behar dela, norberaren errelatoa kontuan hartuta. Zuk eta nik ez dugu egoera bera bizi izan. Hori kontuan izan behar da. Baina gizarteak merezi du zer gertatu den jakitea eta, batez ere, Estatuko aparatuek zer egin duten. Asko amorrarazten nau ETA jartzen dutenean erdian, baina ari gara hitz egiten Estatuko aparatuek egin dituzten hilketez. Horrekin jendea ez da aulkitik altxatzen.

Pentsatu duzu inoiz Josu ETAk hil izan balu zu nola egongo zinatekeen?

Ez.

Gobernuaren babesa jasoko zenuke...

Bai, noski, eta agian lanpostu on bat ere bai. Bai, jarri naiz bestearen mina ulertu nahi horretan, baina erreparazioari eta aitortzari buruz ez dut asko pentsatu. Dena oso nukleoan bizi izan dut. Nik gatazka bizi izan dut jaio nintzenetik, baina ez aitaren heriotzagatik bakarrik. Azkenean, urte hauetan guztietan gaur arte gatazka bera bizi izan dut, bikotekidea bera kartzelan daukat; etxean ere kartzela, torturak… denetik egon da. Ghetto batean bizi izan naiz. Gaur egun ja ez hainbeste, baina gaztarora arte ghetto batean bizi izan naiz. Nik gure aldeko gatazka bakarrik ikusi izan dut.

Eta hori ona da?

Ez… Ez… Zeren gero gaztarora iristen zarenean batzuetan zaila da amorru horiek kudeatzea. Baina etxean, adibidez, ez da gorrotoaren inguruan hitz egin. Kontua da sufrimendu asko egon dela gure inguruan eta hori hor dago. Ez da amak ezkutatu nahi izan didan zerbait. Ni horrekin hazi naiz eta horrek markatu egiten zaitu.

Zu horrela hazi izan zaren bezala, beste biktimak ere beraien ghettoetan bizi izan dira. Agian biziraupen kontua da ghetto batean bizitzea, sostengua eta laguntza zure inguruak bakarrik ematen dizulako halako kasuetan?

Noski. Orain agian hasi gara pixka bat sentimenduen eta emozioen inguruan hitz egiten, baina nik esango nuke duela hamar-hamabost urtera arte, gure aldean, gure etxean ezin genuela esan nola sentitzen ginen, zer uste genuen momentuaz, bizitzaz, ez diogu baimenik eman ez geure buruari, ez bihotzari. Gerran bizi izan gara. Eta ez da egon horretarako denborarik.

Gatazkaren alde humanoa ezkutatu da?

Bai, guztiz. Guztiz. Eta ni egia da ez naizela negar asko egiteko pertsona, baina egia da ere aitaren omenaldietan eta ekitaldietan gutxitan hunkitu naizela. Hunkitu diot, negarrez hasi.

Lehertu.

Lehertu, hori da. Eta gainera ez dakit den guk sortutako armadura antzeko bat, baina gehiago hunkitu naiz beste kasu batzuekin. Adibidez, Arkaitz Bellon hil zenean. Eta esan nuen, “Ane nola hunkitu zara hainbeste kasu honengatik, eta zureagatik ez?”. Orduan baloratu nuen agian fase berezi batean nengoela asimilatzeko zer gertatzen ari zen eta erabaki nuen agian laguntza behar nuela. Zeren horren inguruan ere ez dugu hitz egiten. Hemen bakoitzak bere minak berak kudeatzen ditu, bere etxean eta ahal duen bezala.

Eta isilik.

Eta isilik. Eta hori guri ez zaigu eskaini. Bakoitzak bere bidetik egin du bidea. Niri ez zait inoiz Eusko Jaurlaritza edo Espainiako Gobernua etorri galdetzera ea laguntza psikologikoa behar dudan. Ez da horrelako kasurik egon.

Belaunaldi desberdinek desberdin bizi izan dugu gatazka. Gure gurasoek era batera, guk beste batera eta gure seme-alabek ez dute apenas biziko. Zer iritsiko zaie?

Horrek sekulako beldurra ematen dit. Martxa honetan gatazkak iraun egingo badu ere.

Batzuentzat amaitu da, ordea.

Batzuentzat bake eszenatoki batean gaude.

Arrisku hori ikusten duzu? Gatazkaren ondorioak oraindik pairatzen ditugu, presoak espetxean daude… Baina borroka armatuak gizartean sortzen zuen ke hori desagertu egin da.

Bai, desagertu egin da eta orain erabili behar ditugu presoen senideen mina, presoen gaixotasunak, presoen bizi baldintzak, presoen gaia lehen lerrora eramateko. Bestela, momentu honetan ez da gai inportante bat eta beldurra ematen dit ea ez ote garen hor geratuko, ezin aurrera egin, eta ja badira urte batzuk. Hurrengo belaunaldiei ea nola azaltzen diegun presoak ditugula kartzelan duela ez dakit zenbat urte hasitako gatazka batengatik. Kostatzen zait argia ikustea. Batez ere, ikusirik Espainiatik zer datorren. Hor ez daukat inongo esperantzarik.

Lehen esan duzu saiatu izan zarela beste biktima batzuk ulertzen. Zer bide erabiltzen duzu ETAko biktima baten minarekin konektatzeko?

Berak ere senide bat galdu duela. Eta horrek familian sortzen duen hutsunea eta mina nik ezin dut zalantzan jarri. Hor, alde humano horretan, konpartitzen dut. Etxean horrela bizi izan dugu. Ez da egon poztasun momenturik ETAk ekintzak egiten zituenean. Momentu batzuetan ez duzu zure min bezala sentitzen, baina identifikatuta sentitzen zara. Orduan pentsatzen duzu momenturen batean honi guztiari amaiera eman beharko diogula. Gatazkari bukaera bat eman behar zaio ja, justua. Nahikoa sufritu dugu.

Oso oroitzapen gogorrak ditut Miguel Angel Blancorekin heriotzarekin, adibidez. Hori duela zenbat urte izan zen?

Hogei baino gehiago. Ni neu 10-12 urteko haurra nintzen artean. Zuk zortzi bat izango zenituen.

Akordatzen naiz Santutxuko jaiak zirela eta manifestazioak egin zirela. Amarekin etxe inguruan nengoen eta halako batean amaren bikotekidea etorri zen eta esan zigun joateko etxera korrika, manifestazioa Santutxurantz zetorrelako. Akordatzen naiz amarekin etxera korrika joan nintzela. Eta gero Santutxun istiluak egon ziren. Gogoratzen naiz ere etxean nola utzi ziguten ohartxo bat, “HB hijos de puta”, “Asesinos”… Nik hor 7-8 urte nituen eta ez nuen ezer ulertzen. Guk? Nik? Zer egin dut? Gero gogoratzen dut oporretara joan ginela, Menorcara edo Formenterara, eta gurasoek gazteleraz hitz egiten zigutela beldurragatik, badaezpada. Hori daukat gordeta barru-barruan. Egoera konkretu batzuk oso grabatuta geratu zaizkit.

Bazeuden ere Txalapartak ateratako tomo horiek, “Euskadi eta Askatasuna”, eta txikitatik guztiak irentsi nituen. Bukaeran biografiak zeuden, hildakoen biografiak, eta guztiak irakurtzen nituen. Niretzat nire aitaren irudia sortzeko beste modu bat zen beste batzuen historia ezagutzea.

Josuren irudiarekin enpatizatzeko era bat? Ezagutu ez zenuenez, agian bizitza osoan egin duzu Josurekiko enpatia ariketa bat.

Bai, noski. Beharra sentitzen nuen. Agian amak kontatzen zidan, “Josurekin Iparraldean egon zen ez dakit zein eta gero GALek hil zuen”. Eta liburuetara jotzen nuen haren bizitza irakurtzera. Ez dakit morbosoa den, baina beharra sentitzen nuen irakurtzeko eta jakiteko nortzuk ziren. Orain hasten zara pentsatzen eta agian ez da oso normala hamaika urteko ume bat halako liburuak irakurtzen ikustea, baina batzuoi horrela tokatu zaigu.

Lasaigarria zen zuretzat.

Bai. Asterix eta Obelixen komikiak hartzen nituen bezala, liburu horiek hartzen nituen irakurtzeko.

Heriotzarekin harreman berezia daukazu?

Bueno… Berehala sentitzen naiz identifikatuta, nahiz eta zerikusirik ez izan nire aitaren kasuarekin. Bizi dut momentua, asko hurbiltzen naiz, gatazkarekin zerikusia izan duten heriotzen aurrean edo beste kasu batzuetan ere asko hunkitzen naiz eta agian hor uzten diot nire buruari pixka bat askatzen. Besteen minean eroso sentitzen naiz, baina nire minean ez. Igual nire buruari ez diot utzi aitarengatik negar egiten, baina beste momentu batzuetan gehiago hunkitzen naiz. Ez dakit defentsa mekanismo bat ote den, pixka bat alerta egoteko. Agian ez dut inoiz horretan pentsatu edo ez diot horri hitzik jarri. Eta nik oso grabatuak ditut ezagutu ditudan beste heriotza batzuk. Boluetakoen eztanda Santutxutik entzun genuen, Basurtukoa, Igor Angulo… Oso egoera traumatikoak dira. Markatu nauten heriotzak izan dira. Eta agian hor hasten zara ere zure bidea egiten. Nik ez nuen aitaren heriotza bizi izan, nik ez nuen deia jaso. Ni amaren sabelean nengoen. Psikologoarekin ibili nintzenean esaten nion ez nekiela zer zen galera hori.

Agian galera iraunkor bat da.

Bai. Baina ez da “hau” kendu didatela bat-batean. Ni jaio nintzenetik nire aita ez zegoen. Amak zeukan bizi proiektu hori ni jaio baino hamabost egun arinago pikutara joan zen.

Beste biktima batzuekin elkartu izan zara. Rosa Lluchekin egon zinen, adibidez. ETAren biktimen minarekin hunkitu izan zara noizbait?

Ez naiz negar egitekoa.

Hunkitzeko ez da negar egin behar. Hunki zaitezke malkorik bota gabe.

Egia da. Gogoratzen naiz Portugaleteko “casa del pueblo” batean koktelak bota zituztela eta emakume bat hil zela. Semearekin egon nintzen. Ivan Ramos. Eta kontatzen zuen berak nola bizi izan zuen eta… joder… hor tripak nahasten zaizkizu. Nik ez dut negar egiten, baina tripak nahasten zaizkit. Emozioak sabeleko ahoan daramatzat. Gogorra egin zitzaidan. Eta sekulakoa izan zen berarekin tratua izatea eta konpartitzea bakoitzak berea nola bizi izan zuen. Alde humanotik hitz egiten ari ginen. Gero hasten garenean bakoitzaren senideak zuritzen hor ja ez naiz eroso sentitzen.

Mina biluzten denean beste gauza batzuk ateratzen dira.

Biktimak elkartzearen asmo hori positibo ikusten dut, baldin eta alde humanotik hitz egingo badugu. Hasten baldin bagara bakoitza bere iritzi politikoa botatzen, zertarako egin behar dugu guk hori? Uste dut gure testigantzak eraman behar ditugula eta izan behar garela pixka bat etorkizunera begira bermea emango diogunak. Guk ere nahikoa sufritu dugu eta ez dugu nahi beste inork guk sufritu duguna bizitzea. Baina ez dut uste beste inori ezer exijitzen hasi behar dugunik.

Zintzotasun ariketa bat, funtsean?

Bai. Eta batzuei falta zaie. Bake eta bizikidetza lantaldeak... eta gero ikusten duzu dena dela postureoa, aurpegi zuritze bat. Eta batzuek oraindik ez dituzte ardurak beren gain hartu. Eta hemen ahoa betetzen zaie: hiltzea gaizki egon da, biolentzia denak kondenatu behar dira… Ados, baina goazen orduan dena mahai gainean jartzera. Hor hasten dira arazoak jartzen.

Errelato bateratu bat posible dela uste duzu?

Ez gara ados jarriko, baina uste dut errespetua izan behar dugula bestearen errelatoarekin.

Baina hor beti gailenduko da bat, ezta?

Edo ez. Sor dezagun errelato anitz bat, poliedrikoa, alde desberdinak dituena. Non jartzen du bat gailendu behar dela?

Ez du inon jartzen, baina horrela gertatzen ari da.

Noski, eta horrekin apurtu behar dugu. Dena gurpil bera da eta hasierako puntura itzultzen ari gara. Gaur egungo errelato hori babesten baldin badugu, ari gara esaten biktima batzuk badaudela eta beste batzuk “agian” ere badaudela. Ari gara biolentzia batzuei garrantzi handiagoa ematen; horrek esan nahi du ardurak ere ez direla norberaren gain hartzen; horrek esan nahi du errekonozimendurik ez dela egiten. Ez. Goazen dena mahai gainean jartzera. Hainbeste kostatzen al da? Bai, kostatzen da, badakit.

Hemen batzuek sekulako ariketak egin dituzte eta ez zaie aitortzarik egiten. ETAk sortutako mina aitortu du, bere gain hartu ditu ekintzak. Nahiko nuke nik Espainiako Gobernua horretan ikusi! PSOE, EAJ, PP… Berdin zait! Batzuk ongiaren eta gaizkiaren gainetik daude hemen. Politikariek gauza bat egiten dute, baina gero herrietan eta egin diren dinamika desberdinetan ikusten da jende askok bere bidea egin duela eta horri eman behar zaio garrantzia.

Zer sentitzen duzu hona (GARAren egoitzara) etortzen zarenean?

Ba… ez da oso polita [barrez]. “Egin”-engatik diozu?

Bai. Baina zilegi da ezer sentitzen ez duzula esatea ere!

[Barrez berriro] Bilboko erredakzioan ezer ez, egia esan. Gehiago agian Hernanin, azkenean bertan lan egiten zuelako. Baina tokiekin baino gehiago da garai hartako lankideekin, haiekin konektatzen dut Josu kazetariarekin, Iratzarrekin, Zohardiarekin…

Amaia Ereñagak goraintziak emateko esan dit.

Emaizkiozu bueltan nire partez, mesedez.