Ume zela ohartu zen Oscar Martinez (San Salvador, 1983) gerra betean bizi zela. El Salvadorreko gerrillan sartuta zeuden gurasoek ez zioten inoiz errealitatea ezkutatzen. Etxera zaurituta iristen ziren ekintzaileak, eta, gero, mendira «duintasunez hiltzera» salto egiten zuten. Hamarkada batzuk geroago, haur hori kazetari bihurtu zen, eta El Salvadorreko gerra zibilak (1980-1992) beste gatazka odoltsu bati eman zion lekukoa. Jada ez ziren FMLN gerrilla eta armada aurrez aurre zirenak, XXI. mendearen hasieran Erdialdeko Amerikako bizitza markatu duten gazte “armada” famatuak baizik: Mara Salvatrucha eta Barrio 18.

Martinezek bere karrera osoa darama Erdialdeko Amerikako pandillen, migrazioaren edo ustelkeriaren fenomenoa aztertzen. Egun “El Faro” kazetako erredakzio-burua da, Latinoamerikako hedabide digital entzutetsuena, eta “Los muertos y el periodista” (Anagrama) liburua argitaratu berri du. Saiakera horretan, erreportariak indarkeriaren berri ematean betetzen duen zeregina aztertzen da, eta lanbideari buruzko galdera etiko funtsezkoenak ere jorratzen dira. Nagusia: gure lana zerbait aldatzeko gai da?

Elkarrizketa hau 2022ko urtarrilean egin zen, eta une horretan ez genekien Errusia Ukrainan sartuko zenik, ezta El Salvadorreko gobernuak salbuespen-egoera bat aginduko zuenik ere, martxoaren 25a aspaldiko egun bortitzena bihurtu ostean 24 orduan herrialdean 62 lagun erail eta gero. Nayib Bukele presidenteak, El Salvadorko azken urteotako historia markatu duen agintariak, pandillekin negoziatu du boterera iritsi zen unetik. Baina zerbait gaizki atera da eta indarkeriak eztanda egin du berriro. 

Janet Malcomek zioenez, «harroputzegia edo inozoegia ez den kazetari orok daki egiten duena moralki defendaezina dela. Iruzurgile moduko bat da, jendearen harrokeriaz, ezjakintasunaz edo bakardadeaz baliatzen dena; bere konfiantza irabazten du eta traizio egiten dio inolako gupidarik gabe». Ados al zaude?

“Los muertos y el periodista” liburuan agertzen den esaldia erronka eta probokazio handia da. Ez dakit ados nagoen ala ez. Badago bestearengana moralki hurbiltzeko modu bat. Zintzotasun bortitzenarekin egiten baduzu, azaldu behar diozu ezin duzula jakin zein izango den jasotako istorioaren erabilgarritasuna. Ez dut uste ofizioa defendatzeko modukoa izan denik sarri, ezta trukean zerbait eskaini behar denik ere: justizia lortuko duzula, poliziek zure semearen hilketa zigorgabe ez geratzea lortuko duzula, jendea juiziora joatea eta epaitua izatea, edo lehendakari ustel hori boteretik ateratzea... Nik esaldi hori probokazio hutsa zela uste nuen, baina, hala ere, egia da zenbait kasutan justizia-egileen halo batez estali izan garela kazetariok. Uste dut kopez eta ronez betetako gau erromantikoetan gremioaren parte batek sinetsi egin duela justizia menderaezinen bat eskaintzen ari garela. Etorkizun oparoa dugu: istorio bat kontatzea eta ondo kontatzea. Eta ondo kontatzeko, batzuetan arriskuak hartzen dituzu: tren batera igotzen zara, tipo batzuek tiro egin nahi dizuten lekura joaten zara. Baina gure eskaintza oso txikia da oraindik ere: zure istorioa kontatuko dut. Zer gertatuko da ondoren? Ez dut ideiarik ere.

Hori planteatzen dugu. Zer bilatzen du iturriak? Zergatik fidatu? Askotan, erantzun batekin egiten dugu topo: zer irabazten dut nik honekin?

Horixe da etengabeko tentazioa kazetaritzan. Aldatzea, ez esatea, ñabartzea edo, are, gezurra esatea, “zer irabazten dut nik horrekin” galdetzen dizutenean. Esan, adibidez, “agian justizia lortuko dugu zure semearentzat”. Consuelo Hernandez da liburuaren protagonistetako bat; poliziak kafe-finka batean sartu eta bere semea hil zuen. Tiro bat sartu zioten buruan. Denys, pandilleroa ere ez zena, hil egin zen. Nire ustez, modu zintzo batean ulertzen dute gertatutakoa kontatuta aukera bat dagoela eta behar bezala ulertzen dute gainera. Kazetariek egin dezakegun promesa bakarra “agian” batera murrizten da. Martin Caparrosek zioen, «nik ez dut gol bat sartzeko formularik, baina ez sartzeko, ez sartu zelaian». Hori baita ez sartzeko formula zehatza. Lehenengo urratsa mendian egotea da. Urruneko promesa hori da zure iturria ulertzeko duzun aukera erreal bakarra. Zuzenean galdetzen badizu “agian” hori zeren mende dagoen, gehiago gara dezakezu erantzuna, Baina uste dut hori ere ez dela oso baliagarria, nire esperientzian dena arrazoian baino gehiago fedean oinarritzen baita. Iturri batzuek zerbait gertatuko dela sinetsi nahi dute.

Aurpegi bat erakutsi edo ez erakutsi, izena eman edo ez... Nola atera ekuaziotik albiste bat kontatzeko borondatea?

Ezinezkoa da hori ekuaziotik ateratzea, kazetari gisa istorioa kontatzeko duzun beharra baitago. Uste dut horrek izan behar duela elementu nagusia. Ni guztiz konbentzituta nengoen Consueloren historia kontatzea hura babestea zela. Baina oso inozentea izan nintzen, Poliziaren barruko indarren zinismoa ez ebaluatzeagatik, nola elkartzen, gogoratzen eta babesten diren kontuan ez izateagatik. Bere izena argitaratzea Consuelo heriotzara hurbiltzea izan zitekeela ere pentsatu nuen. Minduko nintzateke Consuelok historia ez kontatzeko eskatuko balit? Asko. Ez kontatzeko bermea zen? Ez. Nik proba guztiak nituen. Ziur aski, titularra ez zen bera izango, baina, zer egin dezaket? Ez dut kontatuko zortzi poliziaren istorioa jendea sarraskitzen ari direnean? Consuelo da krimenaren tokian bertan egon zen bakarra. Aipatu ala ez, hura hiltzeko aukera erreala zen. Ebazpenik ez duen ekuazio puru bati aurre egiten diozu. Kazetaritza hartzen diren erabakiek osatzen dute. Eta gero, ea zer arrasto uzten duzun atzean. Behintzat ez utzi txikitutako lurra atzean.

Gauza asko ez dira aldatzen kontatu ala ez. Botere harremanak berdinak dira, zigorgabetasunak bere horretan dirau... Badu zentzurik zerbait aldatuko dela sinetsi gabe istorio bat argitaratzeak?

Nik uste dut kazetaritzak gauzak alda ditzakeela usteko ez banu, lanbidea utziko nukeela. Eta funtsezko gauzez ari naiz: ustel baten bizitza, biktima batzuena, komunitate marjinatuena, trenetan akainak balira bezala zintzilik bidaiatzen duten migratzaileena... Kazetaritzak zinismoan zizelkatzen zaitu. Istorio bat kontatu arren, munduak ez du beti premia bera. Herrialde askotan gertatu da hori: bahitutako ehun haur migratzailerekin ez da ezer gertatzen eta Polancon bahitutako haur batek alkandora zuriekin jantzitakoen martxak eragiten ditu. Jende batentzat ez dago ezer, beste batzuentzat dena. Gauzak ez direla aldatzen uste badut, utzi egingo dut. Ez naiz dibertitzen. “Historia orainaldian kontatzea” leloak ez nau erakartzen; historialaria izango nintzateke. Niri buruari gauzak azaltzea da erantzunik okerrena. Interesatzen zaizkidan gauzak kontatu? Horretarako joan zinemara. Nik kazetaritza egiten dut istorioekin gauzak aldatu egiten direla uste dudalako. Eta oraindik ere nabari da inozentzia hori. Konturatu naiz oso zaila dela iragartzea kontatutakoak gauzak aldatuko dituen ala ez. Eta konturatu naiz aldatzen dituenean ere, ez nauela erabat inoiz asetzen.

Kazetaria istorioaren erdian jartzeko arriskurik ez dago? Protagonista bihurtzeko?

Lerro mehe bat dago. Batzuetan harritu egiten naiz, liburu baten ondoren, “Los migrantes que no importan” kasu, jendeak nire bizipenei buruz galdetzen didanean. Azkenean, baina, enpatia arruntenarekin zerikusia duela uste dut. Zure arropa galdetzen dizun jende horrenaren antzekoa da, zure lenteak hitzaldi-aretoak edo prentsaurrekoak betetzen dituen jendearen antzekoak dira. Zure eskuak jende horrenak bezain gutxi gastatuta daude. Bat-bateko enpatia horrek eragiten du zuri buruz galdetzea eta ez aire girotua duten areto horietatik hain urrun dauden “martetar” horiei buruz. Hori bai, nire kasuan, ez dut inolaz ere kazetaritza koldarrean sinesten. Kazetaritzak anarkia dosi bat du. Epaile batek kondena jarri eta guk absolbitu egiten dugu. Epaile batek absolbitu egiten du eta guk, batzuetan, gaitzetsi egiten dugu. “Gezurra esan zenuen”, “lapurtu zenuen”... esaten diegun lehendakari eta politikarien atzetik aritzen gara. Bada, joan gaitezen emakumeen etxeetara, seme-alabak nola hil zizkieten konta diezaguten. Edo elkarrizketatuei iraganeko argazkiak erakusteko edo bortxatu zituzteneko unea gogoratzeko eskatzen diegu. Hori egiten dugu: egorik ez baduzu, ezin duzu hori egin. Horregatik uste dut lanbide honetan hainbeste direla egoak irentsi dituen kazetariak. Kontua da haiek ere orkatilak lokatzetan sartu zituztela tarte batez, edo hiru orduz tren batean bidaiatu zutela. Eta nola egin hori egorik gabe? Galdera horri erantzutea zaila da.

Ez dugu karikaturarik sortzen?

Karikatura horrek kalte egingo dizu berandu edo goiz, kazetaritzarentzat leku beldurgarriak baino ez baititu irekitzen. Heroiaren karikatura Claas Relotiusi, alemanari, gertatu zitzaiona da. Artikuluak asmatzen zituen eta munduak sinesten zion. Eta horrek ere ikuspuntua galarazten dizu. Izan ere, emozio-une horien bila bazabiltza, gaueko droga balitz bezala, bizitza osoa trenen atzetik ibiliko zara, zergatik jakin gabe. Heroi sentitzen den kazetariak nekez galdetzen du zergatik. Ez zergatik sentitzen den heroia, baizik eta lanaren arrazoi sakona, zein premisaren arabera ari naizen hau lantzen. Norbait heroi sentitzen bada, abentura baten bila dabil, ez besterik.

«El Faro»-n narrazio-estilo bereizgarria ere landu duzue, idazteko moduari garrantzi handia ematen diona. Heriotza eta mina edertzen dituzue?

Garrantzitsuena interesgarri izatea lortzea da. Eta, gainera, ederra izatea ere lortzen baduzu… Eta tragediaren artean umore pixka bat egotea lortzen baduzu, krak bat zara. Nire ustez, jendeak ahaztu egin dezake negar egitea eragin zizun zerbait, baina ez barre eginarazi zizun zerbait edo haserrarazi zintuena. Erantzukizun etiko handia dago orri zuri batean esandakoa jasotzeko. Entzuten duenak, ezagutza hori gauza garrantzitsu, eder bihurtzen ez duenak, huts egiten du. Idazkeraren epika izugarria da. Kazetaritza da jendeak irakurtzen duena. Joan eta etorri, nahi duzuna, baina ez bazara gai orri batera botatzeko, irakurri nahi ez duen jendeak ere irakurtzeko aukera izan dezan.... Eta ez badu gai horri buruz irakurri nahi, eta bere igandeak Netflix ikusteko erabili nahi baditu, kalitate-maila horiek lortzen ez badituzu, uste dut arazo bat duzula eta berriro pentsatu behar duzula nola egin.

El Salvadorren egungo egoera konplexua da. Nayib Bukele presidenteak babes handia du, instituzionaltasunari eraso egitea edo giza eskubideak urratzea egotzi zaion arren.

Bukelek herritarren %80ren laguntza du, eta normala iruditzen zait. Nola espero duzu lider demokrata bat izatea gizarte bortitz eta ez-demokratiko batean? Herrialde honek eskuineko alderdi bat du, eta haren ereserkiak honela dio: «El Salvador la tumba en donde los rojos terminarán». Alderdiaren irudi nagusia nire osaba Roberto D’Abuisson da, Romero monsinorearen hiltzailea. Nola aterako da hortik demokrata bat? Horixe nahi dute. Matoi bat. Jendeari matoiak gustatzen zaizkio. Zergatik? Kultura demokratikorik eraiki ez zelako. Gerra baten amaiera heldu zen hemen, baina horrek ez du esan nahi bakea hasi zenik. Bakea ezin da dekretatu. Gerra amaitu eta beste gerra bat hasi zen, taldeen arteko gerra modernoa. Horrelakoak dira gizarte hauek.

Egia da hilketak zifra historikoetara jaistea lortu duela Bukelek (elkarrizketa martxoko egun odoltsua baino lehen egin zen).

Bukelek nabarmen jaitsi ditu hilketak. 20 hilketako tasa dugu 100.000 biztanleko (Estatu espainiarrekoa 0,63 da). Tasa izugarria da, baina aurrekoak baino askoz txikiagoa; 2015ean 100.000 biztanleko 103 izatera iritsi zen! Zein da arazoa? Dokumentu ofizialen bidez frogatu dugun bezala, Bukelek pandillen liderrekin hilketak murriztea negoziatu duelako gertatu dela hori. Hori arazo handia da, izan ere, isilpean negoziatzeko formulak, nazioarteko erakunderik gabe, herritarrak kontuan izan gabe, ez du funtzionatzen, herri honetan bertan 2012. urtetik ikusi dugun bezala. 2012an ere antzeko murrizketa izan genuen, hauteskundeak iristean politikariek promesak egin zituzten... eta ondoren El Salvadorren historiako urterik bortitzena izan genuen; 970 pertsonatik bat hil zuten. Formula ustel bat errepikatzen ari da.

Bukeleren gobernuaren jomugan dago «El Faro». Beldurra duzue?

Uste dut gobernua “El Faro”-ko kazetariak kartzelatzen saiatuko dela edo kartzelatuko dituela. Hainbat delitu leporatzen saiatu dira. Pentsa, kautelazko neurriak ezarri zaizkie 34 kideri. Kaudillismo hutsa da gobernu honen jokabidea, eta erakutsi du ez dakiela atzera egiten. Frogatu du aurretik ere. Europar Batasunarekin ere bai. Gobernuaren oztopoetako bat “El Faro” da. Bukelek bi gauza frogatu ditu: ez duela atzera begiratzen, ezta bulkada hartzeko ere, eta oso mendekatia dela. Beraz, beldur izan bagara, baina ni ez naiz hemendik joango.

Kartzela mehatxuaz gain, kazetaritza egitasmo kritikoak ekonomikoki itotzeko apustua ere badago. Nola egin daiteke bideragarri proiektu bat horrelako baldintza gogorretan?

Dibertsifikatu egin behar dugula uste dut. Kazetaritzako Erdialdeko Amerikako Foroa dugu, eta Alma Guillermoprieto edo John Lee Anderson kazetariak ekarri ditugu adibidez. Bere garaian “El Faro Radio” izan genuen, liburuak egin ditugu… Beste funtsezko auzi bat irakurleak leialtzea da. Pixkanaka ari gara eta 1.000 bazkide baino gehiago ditugu dagoeneko. Egiten duzuna egiten jarraitzeko, zure irakurleei beraien beharra duzula ulertaraztea funtsezkoa da. Eskaintzen duzun informazio-zerbitzua eskaintzeko, ekonomikoki lagundu behar dizutela ulertu behar dute. Uneotan egiten dugun kazetaritza bideragarria ez dela uste dut. Gure ildo editorialean parte hartzen ez duten erakundeak edo lankidetzak behar ditugu, ezinbestean. Jendeak sinesten ez badu, beste bitarteko batzuk bilatzen ez baditugu, ez dago beste modurik. Guatemalako edo Hondurasko komunikabideen pareko gobernu-jazarpen erradikalaren pean bizi gara. Horrek, adibidez, merkataritza-publizitatea erabat blokeatzea dakar. Enpresek argi esan digute: «ezin dugu publizitaterik jarri zuen agerkarian, gobernuak esan digu ‘El Faro’-n publizitatea jartzen badugu bere arerio bat laguntzen ariko garela». Bigarrenik, gure herrian jendea ez dago ohituta kreditu txartela edozerekin lotzera. Ez diot etorkizunik ikusten “El Faro”-ri kanpoko finantzaziorik gabe.