«Enclos paroissial»: arte-bilduma aparta

Morlaix eta Landerneau artean, Bretainia frantsesaren barnealdean, bitxi erlijioso ugari dago; eliza, hezurtegi, kalbario, arku eta hilerri bilduma ederra. Esparru itxietan multzokatuta, frantsesez «enclos» deiturikoek fedeaz haraindiko landa-erlijiotasuna adierazten dute, ezaugarri propioak dituen arte-miszelanea goraipatuz.

Sizungo kaleetan barrena, leiho ireki batetik aireratzen dira “Bro gozh ma zadoù” (gure gurasoen lur zaharra) piezako notak. Berehala ezagutzen denetakoa da Alan Stivellen ahotsa, Bretainia kontinentaleko himno ofizioso bihurtutako kanta abesten. Eta harekin batera, kantautore eta kantautore ugari; Gilles Servat, Louis Capart, Gwennyn, Renaud Detressan, Rozenn Talec, Cécile Corbel, Clarisse Lavanant, baita Soldat Louis eta Tri Yann taldeak ere. Bihotzetiko bretoiak, “breizhiz a galon”, elkarrekin beren lurrari kantatzen diotenak.

Hemen, Sizun-en, hasten da Bretainiako, antzinako Bro-Leonen orubea. Mendebaldeko Armorikako antzinako bederatzi probintzia zelten itsu-leihoa da, iparraldeko Finisterre desafiatzaileak errematatutako “itsasoaren aurreko herrialdea”. Inguruotan ironia puntu batekin esan ohi denez, “apaizen eskualdea” da, bertako kristau grinagatik eta “enclos paroissial” ugariengatik.

Baina ez litzateke bidezkoa etiketa hori berari bakarrik ematea; izan ere, tenplu ugari daude Bro-Dreger (Trégor) eta Bro-Gernev (Cornouaille) probintzietan ere. Halabeharrez, irribarrea sorrarazten digu abestiaren xuxurlak, Abbé Broch plazara iristean… Douar ar Sent kozh –santu zaharren lurraldea– diosku gure aurrean, miraria balitz bezala, Bretainian kristauen jainkoari eskainitako eraikin ederrenetako bat agertu denean.

Barrutiak

Aitortu behar dut kasualitatez aurkitu nuela. Astérix eta Julio Verneren aberrira iritsia nintzen, haien berri jakin gabe. Saint-Thégonnec-en paseoan nenbilen, eta bertako elizarekin topo egitean hau esan nuen ustekabeak pentsamendu bat artikulatzen utzi zidanean: «Hara! Eta hau?». Halako arkitektura-ikasgai bereziaren aurrean nengoen, ezen nire adimenak ezin baitzuen kokatu, egokitu, 2.600 biztanle eskaseko landa-herri batean. Ikertzeari ekin nion berehala eta zera jakin nuen halako hogeita hamarren bat multzo ere bazirela Brest, Quimper eta Morlaix artean, Eskualdeko Armorika Parke Naturala inguratzen duen inguruan.

Enclos paroissial baten aurrean nengoen, inguru hori zipriztintzen duten “parrokia-barrutietako” edo “barruti bretoietako” baten aurrean. Bretainiako erlijio- eta arkitektura-adierazpen esklusiboena dira eta Estatu frantseseko berezienetako bat. Labur esanda, hainbat elementuz osatutako agregatuak dira, eliza bat izanik elementu nagusia eta guztiak murru batek inguratuta egonik. Horrela esanda, proposamenak ez dirudi bereziki tentagarria. Hala ere, interesa piztuko diguten ezaugarri batzuk ditu.

Lehenik eta behin, beren izenak dioen bezala, parrokia-multzoak dira, ez monastikoak; hau da, adar sekularrekoak dira. Elizbarrutikoak dira, ez ordena bati lotuak, erabilera komunekoak baizik, eta, are erabakigarriagoa dena, herri-ekimenez eraikiak. Hori dela eta, landa-mundutik zuzenean sortzen diren tenpluak dira, herritar xeheek herritar xeheentzat eginak, hirigune handiekin loturarik ez dutenak eta herri txikietako jendearekin estuki lotuak. Beraz, aurreko mendeetako Bretainia popularreko lurrari eta herri-kosmogoniari lotuta jaio ziren.

Horrek sinkretismo puntu oso interesgarria ematen die –eta batzuetan ez oso sotila–, hildakoak gurtzearekin eta mitologia zeltaren ezaugarriekin lotua, izaera naifa duen baina sakona den espiritualtasun batekin uztartuta, eta hori, esate baterako, beren iruditeriko irudi askotan agertzen da.

Bigarrenik, beren eraikuntza-elementuak daude; izan ere, arkitekturaren kalitate bikainaz haratago, multzo horiek osatzen dituzten elementuak oso bereziak dira. Lehenik eta behin, murrua topatuko dugu, enclos delakoa, hots, barrutia mugatzen duena, eta barruan gainerako osagaiak daude. Itxitura hauen tradizioa XII. mendetik dator eta beren funtzioa espazio sakratua perimetratu eta babestea da.

Harresia irekiz, garaipen-ateak egin digu harrera, arku erromatarrean inspiratutako arkuak dituen ateak; gehienetan oso apainduak eta handitasun-ukitua izaten dute. Porz ar maro edo Heriotzaren Atea esaten diete, bertatik hilerrira eta hezurtegira sartzen delako.

Kanposantua eliza inguratzen duen espazioan kokatzen da, 1719an gorpuak eliza barnean ehorztea debekatu zenetik. Baina lehenago barruan egiten zen, eta, beraz, hezurtegiak eraiki behar izan ziren leku faltagatik hobitik ateratako hezurrak gordetzeko. Eraikin handi eta oso landuak dira horiek, gehienetan elizatik salbuetsiak eta kapera-erlikiaontzi bat dutenak, garezurrak gordetzeko. Eliza, berriz, neurri handiko tenplua da; dorre altuak ditu, eta dotorea ere bada, landa-kutsuko edertasun handikoa.

Azkenik, kalbarioa dago, koru-konposizioko gurutzadura konplexua, Kristoren pasioa gurutzean irudikatzen duen podium baten gainean. Oso landuak dira, eskultura bakartuak eta behe-erliebeak dituzte, eta oso ugariak dira, hala nola Guimiliau eta haren 200dik gora pertsonaiena.

Irudi eklektikoa

Enclos paroissial direlakoak oparoaldian sortu ziren, non Bretainiako hainbat herri beren fedea eta boterea erakusteko lekurik onena izateko lehian aritu ziren. XVI. eta XVII. mendeen artean nork multzo arranditsuagoa eta zeremoniatsuagoa eraiki aritu ziren.

Ikusmenaren eta pietatearen, handitasunaren eta debozioaren, edertasunaren eta ankerkeriaren arteko jokoa dira. Gotikoaren eta barrokoaren arteko ibilbidean, bikote horiek guztiak uztartzeko apaindura-moldaera ezin hobea dute, eta kanpoko eraginak norberaren idiosinkrasia sortzailearekin gehitzeko behar adinako permisibitatea.

Bere orratz eta pinakuluen filigranen herentzia gotikoaren eta gablete eta fronden ugaritasunaren ondoan, beren nabeei zerua jartzen dieten gangen sinpletasuna aurkituko dugu. Arku deprimituen ateak markoztatzen dituzten ojiba-arkiboltek paradisu xalo zein dramatikoetan murgiltzen gaituzte, egurrezko tailuen gaineko polikromia lauekin, batzuk groteskoak batzuk antinaturalismo erromanikotik gertu daudenak. Gauza bera gertatzen da harrizko behe-erliebeekin, baita koskor biribileko piezekin ere.

Horretan guztian sumatzen da helburu didaktikoa eta doktrinatzekoa, baina definizioan guztiz identifikagarriak izan arren, hori korronte jakin batekiko konpromiso estetikoaren ondorio baino gehiago landa-lan hurbil eta eraginkor baten emaitza da. Izan ere, ezaugarriak bere azkenetan den oinarri gotikoko mestizaje eklektiko batean nahasten dira, non zipriztin errenazentistak tartekatzen diren eta, batez ere, espazioa irabazten doan barroko hasiberriaren geneak.

Hala, barrutiek antzeko ereduari jarraitzen dioten arren, ez dezagula pentsa berdinak direnik. Denek harrituko gaituzte, nahiz eta batasun estilistikoa izan eta haiek osatzen dituzten oinarriak eta osagaiak errepikatzen diren, denek onartzen baitituzte aldaketak eta denak desberdinak baitira. Era askotakoak izan daitezke osagai-kopuruan edo horien garapenean. Batean iturria egongo da, eta bestean ez; hartan kalbarioa miragarria izango da eta bestean hezurtegia edo eliza nabarmenduko da.

Horiek bezain interesgarriak dira horien kokalekuak, hasi izaera handiko herrietako gune historikoetatik eta herrixka txikietaraino, non paisaia naturalak protagonismoa hartzen baitu. Eta bildurik, monumentuen ibilbide zoragarri eta iradokitzailea osatzen dute.