«Literaturatik memoria historikoa askoz modu libreagoan landu daiteke»

Hirugarren nobela argitaratu berri du Josi Basterretxea idazle eta unibertsitateko irakasleak (Galdakao, 1959). Gerraostean kokatu du nobela, eta frankisten arteko liskarrak erakustera dator «Begoñaren itzalpean». Gerra eta gerraosteaz berba egiteko Gaztelumendi eta inguruetan argazki batzuk egin; eta gerrako garaiak, argazki eta pasarteak gogora ekarrita ekin diogu elkarrizketari. Unibertsitatean baino gusturago ari dela letra artean aitortu digu.

«Begoñaren itzalpean», berriz ere gerrako gaietara hurbildu zara, eta hirugarren liburua duzu hau.

Gerraostea da liburu hau batez ere, 1942an kokatzen dena. Eta bai, bada hirugarren lana gerra eta gerraosteari buruz idazten dudana. Hor jarraitzen dut. Uste dut badagoela zer kontatu, eta batez ere badago zer fabulatu. Gerra batek eta gerraoste batek beti ematen dute pertsonaiak lantzeko sekulako aukera, egoera bortitzak bizi direlako, kontraesanez betetakoak; eta kontraesan horietan, pertsonaiek ondo funtzionatzen dute. Bestetik, gure gerrari buruz dena ez dago esanda.

Hirugarren liburua da, baina beste bando batean kokatu duzu fokua, eta beste bando horren baitan dauden kezka eta barne gatazketan murgildu zara. Zelan egin duzu hautu hori?

Ez zait beste kontzeptu hori gustatzen. Ematen du euskaldunok gure bandoari buruz bakarrik idatz genezakeela; eta zein da gure bandoa? Abertzaleak, nazionalistak, gerra galdutakoak, errepublikanoak... Eta beste hauek beste bandoak dira orduan.

Zeintzuk izan dira aurreko nobeletako beste bandoak? Lehenengo nobelan badaukagu protagonista nazionalista bat, arrazoi ekonomikoengatik –eta politikarekin zerikusi gutxi izanda– errepublikanoekin hizketan hasten dena, eta hara joatearen arrazoiak ekonomikoak dira. Ze bandotakoa da protagonista hori?

Bigarren nobelan, “Azken tranbiaren itzala”-n, galtzaileak eta irabazleak daude. Biek istripu batean egiten dute topo. Zein bandotan nengoen orduan? Eta orain falangistekin nago?

Baina falangistei buruz oso gutxi idatzi dugu euskaldunok.

Euren baitan dagoen gatazka ekarri duzu ezagutzera.

Bada ezagutzen ez dugun historia bat. Frankismoaren beraren kontraesanak dira, bere baitan batzen baititu falangistak eta erreketeak. Ematen du alderdi solidoa dela, baina ez da horrela. Alde batetik monarkiko elizkoiak daudelako, eta bestetik falangistak. Falangistek Europa ezagutzen dute, korronte modernoenen jakitun dira, Donostiako Kontxan Nautikoa diseinatu zuen falangista batek. Hor beste mentalitate bat dagoela iruditzen zait. Barne borroka dago hor, egonezin bat. Espainian izan ziren borroka horietako batzuk, hildako eta guzti, eta gure etxean ere bai, Begoñan. Hori azaldu nahi nuen, kontraesan hori zelan bizi ahal izan zuten bere garaian falangearen barruan.

Kontatzeko garaian, 1936ko gertaera batzuk daude nobelan, altxamendu aurrekoak; pasarte nagusiak 1942. urtean gertatuak dira baina 1986an kontatzen duzu kontaketa guztia. Zelango jokoa eman dizu denboran aurrera eta atzera egite horrek?

Nik kontraesanak hasieratik kontatu nahi nituen. Altxamenduarekin denak daude elkarrekin, badator gerra, dena eraldatzen da, eta frankistek ere aldaketa nozitzen dute. Gerraostean kontraesanak ageriago daude. 36an zer zen, eta 42an zer den. Eta 86an zergatik? Aurreko guztia bildu eta argumentu solte horiei guztiei lotura historiko bat emateko; eta ikertzailea den pertsonaia josten doa gertaera guztiak, nahiz eta historian jauzi asko egon. 86an eta ez 90eko hamarkadan. Adinagatik gerrakoak oraindik bizirik egon zitezkeen garai bat behar nuen.

Barandi ikertzailea, polimili ohia da. Eta kontakizunean egiten dizkio keinu batzuk bere iragan hurbilari, bere borrokaldiari. Nola eraiki duzu pertsonaia hori?

Hor ere badago bere kontraesanak bizi dituen pertsonaia bat, bere militantzia politikoa izan duena, eta hortik garapen bat izandakoa, erabaki batzuk hartu dituena, eta bere militantziatik apartatu egin dena. Horrek ondorio politiko eta sozialak izan ditu berarentzat. Baldin eta kontraesanak bilatzen baldin baditut pertsonaientzat, 86an horrelako pertsonaia batek derrigorrez pm-a behar du izan. Gainera, une horretan izan dira negoziazio batzuk; borrokak jarraitzen du, ez du jarraitzen... herria oso zatituta dago, eta garai hori oso modu bortitzean bizi izan genuen, Roson eta egon ziren paktuak zirela eta. Hor beste gerraoste bat dago. Simetrikoa eta paraleloa. Klandestinitatea ezagutzetik datorren pertsonaia da, orduan gauzak beste era batera aztertzeko ohitura izan dezake, gauza ilunak ikertzeko eta. Bere iraganak laguntzen dio. Beste era batera begiratzen ohituta dago. Klandestinitatean, plaza honi adibidez, ez dio guk orain begiratzen diogun bezala so egiten.

Gerraostean eta narrazioa kontatzen den garaian ere, maitasun istorioek hari bat sortzen dute. Badago hemen ere maitasuna eta gerra lotzeko joera bat.

Izan daiteke. Maitasuna zerekin ez da ezkondu? Gerrarekin ere bai. Hemen ere modu paraleloan funtzionatzen dute istorio zaharrak eta pasarte berriek. Zaharrak bere kontraesan politikoak eta kontraesan politiko-militarrak ditu; eta baditu ere bizitzaren arloak, eta maitasuna motor garrantzitsua da.

Idazteko modu berezia dakarzu, oso txatal laburretan aurkeztua. Eguneroko itxura du. Batzuetan neska da idazten duena, beste batzuetan ikertzailea da narratzailea. Zerk eraman zaitu idazketa modu honetara?

Alde batetik, batez ere orojakilea den narratzaileak kontatzen ditu gerra garaiko pasarteak. Hor protagonistek kontatzea zaila da. Baina aro berrian, orojakileak baino nahiago nuen protagonisten eskutik egitea kontakizuna. Bakoitzak bizi duena kontatzen du istorio horretan. Polifonia bat osatzen dute. Ez nuen narratzaile bakar batek kontatutako nobela bat egin nahi. Ahots gehiago nahi nituen, eta horrek aukera ematen du gauzak puzzle baten moduan egiteko. Ez da zinematografikoa, baina badauka irakurketa hori ere.

Gaur egungo irakurle berriak baditu nahikoak salto horiek harrapatu eta nobelan ez galtzeko?

Nik buruan daukadan irakurlea, literatur irakurlea da. Euskalduna. Ez ume bat. Adin bat baduena. Ez dut uste eskoletarako liburua denik. Beste idazkera bat da. Jantziagoa dena historian, literaturan eta bizitzan. Horregatik planteatzen ditut nobelak modu horretara. Lehen nobela irakurtzen ari den irakurlea ez daukat gogoan.

Nobelaren atal batzuetan saiatzen naiz argia ematen. Lehen kapituluan garai guztiak nahasten badira ere, aurrera egin ahala badago beste errekapitulazio bat.

Gai handi honi buruz idazten duzun hirugarren liburua izanik, behartu zaitu horrek estiloz aldatzera?

Hiru nobelek badute horrelako lotura bat, nahiz eta ez diren trilogia bateko parte. Pertsonaia batzuk batean eta bestean agertzen dira. Badago hari fin bat, soka ez dena. Baina badago.

Lehenengo nobela arina zen, laburra. Bigarrena mardulagoa zen. Eta hau ere mardula atera zait. Ariketa literario moduan, saiatu nahi nuen apur bat urruntzen narratzailetik, eta horrela atera zait.

Gerrarekikoak egin dituzu guztiak, ala oraindik bakerik ez ematekotan zabiltza?

Ez dakit zer egingo dudan. Gogoa badut idazten jarraitzeko. Gerrarekin? Ez dakit, baina zergatik ez, ezta?

Izan dezakezulako gerrari buruzko idazletzat sailkatzeko arriskua.

Bai, hori gertatzen da. Paper tragikoak egin, eta ezin dezakezula gero komedia bat landu. Ez nau gehiegi arduratzen. Ez dakit zer egingo dudan. Ez naiz lan berria egiten hasi.

Aurten ere liburu ugari sortu eta plazaratu da gerra giroaz. Koldo Izagirrek, Kirmen Uribek, Xabier Mendigurenek, zuk aurkeztu duzun hau...

Memoria historikoa lantzeko beste ikuspuntu batzuk lantzen ari gara literaturan. Agian memoria historikoa oso ikuspuntu militantetik landu da orain arte, eta literaturaren bitartez beste era batera lantzen ari gara. Eta badugu lanketa horren beharra. Tolstoik “Gerra eta bakea” idazten duenean, ehun urte pasatu dira. Gu ere hor gabiltza, 80 urte pasatu direlako. Ohikoa. Belaunaldi batzuk pasatu behar dira. Lehenengoak aski du bizitzearekin, gero dator horretaz idaztea eta gogoeta egitea, modu libreago batean. Alderdi politikotik lantzen baduzu memoria historikoa, oso behartuta egon zaitezke. Askoz modu libreagoan landu dezakegu literaturan, eta taburik gabe. Beste ekarpen bat da hau.

Ekarpena iruditu zaizkit niri aukeratu dituzun lekuak, ez direlako oso ohikoak. Bedia adibidez.

Lekuek zehaztu egiten dute kontatzen duzun istorioa. Istorio hori bizigarri bihurtzen duzu. Agertoki urrunetan ari bazara, beharbada exotismorako balio dute, baina zure herri inguruko lekuak badira beste modu batera harrapatzen zaitu horrek. Arratia interesatzen zait adibidez, edo gaur argazkiak egin ditugun leku hauek. Mendia konpartitzen dugu Galdakaok eta Larrabetzuk, Ganguren. Trintxerak ere konpartitzen ditugu. Ingurukoari buruz hitz egitea atsegin dut, hori da ezagutzen dudana eta horrek niri asko eskaintzen dit. Eta nire irakurketa hauxe da: niri zerbait eskaintzen badit horrek, irakurleari ere egingo dio.

Oso hurbilekoak diren elkarrizketetan ere hautua egin duzu, bizkaierazko formak baliatuz.

Nire idazteko era oso Bizkaikoa da. Nobelak batuaz daude, baina nik etxean ezagutu dudana beste zeozer da. Nik amamarekin ez nuen batuaz hitz egiten. Eta horrek ere sinesgarritasun bat eman dio istorioari. Galdakaon, Kolazinon edo Lemoatxan gertatzen den istorio batek, bizkaieraren soinua belarrira ekartzea beste ekarpen bat dela deritzot. Gure ingurukoentzat. Eibarren hizkera horrek agian hiztegia kontsultatu beharra sortuko du, baina hori ere bada euskara. Sarasolak esan berri du estandarrak eman beharrekoa eman duela, eta orain euskalkiek aberastu beharko dute estandar hori.

Zein da zure lekua gure literaturan hiru liburu idatzi eta gero?

Laugarren bat egin beharko da orduan. Bai. Zerbait egin beharko dugu. Ez dago diseinaturik. Liburua hau amaitzen asko luzatu naiz, eta Durangorako heldu da. Udaberrirako nahi nuen, baina luzatu egin zait prozesua.

Zaletasuna badut eta gaur egun unibertsitateak ez ditu nire espektatiba guztiak betetzen. Lanaren aldetik oso leku atsegina da baina kulturaren aldetik eta literaturaren aldetik beste zerbait jaso badut, noizbehinkako lan hauen bitartez izan da. Hemen banago, gustura nagoelako da. Txukun idazten saiatzen naiz, beste ikuspegi bat lantzen era berean. Literaturaren herri hau harea koskor askorekin egindakoa da, eta beste garautxo bat da nirea.