Borgesen zita bati atxiki zaio Kirmen Uribe: «Berak zioen paradisua hori dela: liburutegi bat». Oasian bizitzeko aukera izango du datorren irailetik aurrera New Yorkeko Bosgarren Etorbidean dagoen liburutegi publikoko Cullman Center sormen beka eskuratuta. Urtero sorkuntzari bideratutako bost proiektu saritzen dituzte, hiru nobelan eta bi poesian, eta berea da hautatuetako bat.

Izan du betitik fetitxerainokoa izan daitekeen harremana New Yorkekin. Bai bere nobeletan (“Bilbao, New York, Bilbao”) edo musikari eta lagun dituen kideekin egindako egonaldietan. Asko dira ere AEBetako unibertsitateetan egin izan dituen parte hartzeak.

Kasu honetan, baina, bere ibilbide literarioari hertsiki lotutako beka batekin egingo du bidaia. «Niretzat garrantzitsua zen New Yorkera joatea. Literatura global edo munduko literaturaren hiriburua New York da eta handik mugitzen dira gauza asko. Aukera ematen dit giro horretan sartzeko». Denboran atzera egin du une batez. «New Yorkek nire imajinarioan gauza asko esaten ditu. Txiki-txikia nintzenetik anaiek Velvet Underground entzuten zuten eta gero hasi nintzen AEBetako literatura irakurtzen. Beti nahi izan dut han egon eta idazten baldin bada, are hobeto». «Eta Velvet Underground aipatuz –jarraitu du–, Lou Reeden ondare oso-osoa Bosgarren Abenidako egoitza hartan dago».

Bere egitekoa, bederatzi hilabeteetan, Liburutegi Publikoko sagu izatea izango da. «Garrantzia ematen diote liburutegia ezagutzeari. Baina askatasun osoa ematen dizute. Imajinatu, Erdi Aroko liburuak, edo Lou Reeden ondarea. Egun batean bat, bestean bestea...». Libertatez lan egin ahal izango du Uribek, ez baitu egonaldia amaitzerakoan proiektu amaiturik aurkeztu behar. «Soilik egon egin behar duzu han, liburutegian, eta hura ezagutu. Alde horretatik oso altruistak dira», gaineratu du.

Ospe handiko idazleek lortu izan dute aurreko urteetan Cullman Center sormen beka, ondarroarraren irakurgaien artean direnetako batzuk ere badira aurrekarien zerrendan, Lorrie Moore edo Colum McCann horien artean. Bera izango da estreinako euskal idazlea.

Jauzi berri bat

Kirmen Uribek ez dauka nobela bat amaitzeko betebeharrik 2019ko uda gerturatu ahala. Bekak ez dio idazleari halako obligaziorik ezartzen. Idazlearen beraren garapen eta aberastasun literariorako epetzat hartu izan da. Baina ondarroarrak badu asmo jakinik. Galderaren zalantzak aise uxatu ditu. «Nobela bat idatzi nahi dut. Bila nabil. Emakume figura baten atzetik nabil zentroa izateko». Ez du egingo duenaren zehaztasun handirik eman nahi, baina zertxobait gehiago luzatu da bere azalpenetan. «Aurkeztutako egitasmoa desberdintasunaren ideiatik bideratu nuen. Ni neu emakume feministen semea naiz. 70eko hamarkadako emakume feministen semea eta konturatzen naiz gure haurtzaroan eragin handia izan zuela horrek. Emakume horiek. Eta beraien lagunak zirela pixka bat desberdintasuna aldarrikatzen zutenak, izan zitezkeen gay-ak, lesbianak... Edo gizartea ikusteko, bizitzeko, beste era batzuk planteatzen zituztenak. Egitasmoa hortik doa, desberdintasunaren historia bat egitea eta esatea nola gaur egun oso onartuak dauden gauza batzuk garai batean oso borroka latzak izan zirela eta oso zaila zela garai batean desberdina izatea gure gizartean. Hortik jo nahi dut». Bere burua aurkitu nahian dabilen jendearen istorioek erakartzen dute idazlea, «gizarteak ezartzen dizkien muga horiek hautsi nahian dabiltzanenak».

Bere azken eleberrietan kontakizun historikoetan aurkitu du bidea Kirmen Uribek. “Mussche”-rekin (Susa, 2012) gertatu zen eta xenda berean jarraitu zuen Karmele Urrestiren eta Txomin Letamendiren bizi esperientziarekin “Elkarrekin esnatzeko ordua” (Susa, 2016) nobelan.

Aurrekari horiekin apurtu nahi du, ordea, New Yorkera buruan eramango duen asmo berriarekin –«hau nire intuizioa da»–. Etapa hori amaitutzat eman du Uribek eta fikziorako noranzkoan jarri nahi du bere ibilbidea. «Nire literaturan beti aldarrikatzen dut askatasuna, aske izatea. Uste dut idazleak, eskultoreak edo zinemagileak aske izan behar duela. Ezagutu behar duela tradizioa baina era berean apurtu egin behar duela tradizio hori. Badago Thomas Gainsborough deitzen den margolari bat. Bere aurreko koadroetan beti agertzen da urdina atzean, zerua edo itsasoa. Eta honek egin zuen mutiko bat urdinez jantzita, koadroaren aurre-aurrean jarri zuen. Lege bat hautsi zuen baina era berean bideak zabaldu zizkien atzetik etorri ziren beste margolariei. Nik apurketa horretan sinesten dut. Ez dut ikusten literatura aurreko ereduetan jarraitzea bezala. Uste dut sortzaileak beti jarraitu behar diola intuizioari, bilaketari eta egin ez duen hori egin, edo egiten saiatu behintzat. Libertatearekin jokatu. Bestela literaturak ez du aurrera egiten».

–Eta zure poeta izaera, agortu da?– «Ez da bukatu, baina poeta izaera hori prosan azalduko dut. ‘Bitartean heldu eskutik” (Susa, 2001) oso garrantzitsua izan zen niretzat, erakutsi zidan bide bat. Baina uste dut beste bat idazten ez nuela ondo egingo, momentuz behintzat».

Asmoa, buruan duen fikziozko nobela berria New Yorken hasi eta bukatzea da, «edo behintzat zerbaitekin bueltatzea». «Askotan nobelak borrokatu egiten du zure kontra, ez du nahi aurrera joan, baina gero ja idazten dituzunean orrialde batzuk eta erdialdera iristen zarenean, oso azkar gertatzen da. Behintzat hasierako borroka hori ea gainditzen dudan eta gauzak ondo baldin badoaz, bukatu nahi nuke», zehaztu du.

Ekilibristaren begitik

Euskal Herritik mundura idatzi izan du askotan Kirmen Uribek, eta formula berberean jarraituko du aurrerantzean ere. «Euskaraz eta Euskal Herriari buruz idatziko dut, nahiz eta agian hango norbaiti buruz ere hitz egin dezakedan». Franz Kafkaren ipuin bat darabil ahotan. «Kafkak badu ekilibrista bati buruzko ipuin bat, ba hortik, soka horretatik ikusten du kanpora doan jendeak bere sorterria eta nik ekilibristaren bista horretatik idatzi nahi dut. Hor dago, soka gainean, eta beste era batera ikusten ditu gauzak».

Idazle anbiziotsua da bera. «Beti iruditzen zaizu ez duzula onena eman. Liburu bat amaitzean beti duzu hobeto egin ahal izanaren sentsazioa. Ez dakit inoiz izango dudan bestelako sentipenik. Idazle handiek esaten dute nobelak utzi egiten direla bukatu gabe. Beti duzu ideia hori, gauza gero eta konplexuagoak, elaboratuagoak egiteko nahia. Uste dut adin horretan nagoela ere. Saiatu nahi dut literarioki anbiziosoak diren gauzak egiten».

Entzun eta sortu

Irailetik maiatzera bitarteko iraupena du Cullman Center sormen bekak, nahiz berak egonaldia ekainera arte luzatzeko asmoa agertu duen. Columbiako unibertsitatetik ere jaso du gonbidapena, School of Arts-etik, irakasle gonbidatu gisa. «Orhan Pamuk dago han, departamentu horretan, eta jende horrekin egon ahal izatea zorte handia da, soilik entzuteko zer esaten duten».

Kirmen Uriberen literatura oso dago bere haurtzarora eta sorlekura lotua. Eta berarekin izandako elkarrizketan ere etengabe doa atzera. «Txikitatik nahi izan dut beti entzun, historiak entzun. Eta orain ari naiz historia kontatzen. Entzutetik dator dena. Txikia nintzenean, haur-eskola garaian, lagunek esaten dute ez nuela hitzik egiten. Eta hasi nintzela lehenengo edo bigarren mailan elkarrizketak edukitzen. Etxean bai, hitz egiten nuen, baina eskolan ez. Egiten nuen begiratu, begiratu, begiratu eta entzun, entzun, entzun. Zure inguruan begiratzen jakin eta detaile txikienean oinarritu. Hortik sortzen da literatura ona».

Eta berridazketatik ere bai. James Salterrez ari da. «‘Literatura berridazketa da’, esaten zuen. Ezin duzu hasierako bertsioa ontzat eman. Berridatzi asko egin behar da eta nik egiten dut. Esaldi bakoitzaren soiltasuna bilatu arte. Nahiz eta euskal literaturan bilatzen den esaldia luzea eta adornatua izan. Eta hori da begiratzen diegulako literatura frantses eta espainolari. Baina zergatik izan behar dut bi horiek modukoa? Geure buruari begiratzen ahalegindu behar dugu, garai batean Oteizak egin zuen moduan. Euskalduntasunari begiratu behar diogu eta hortik idatzi munduari».

Uribek mugarritzat du New Yorken egingo duen egonaldia, bertan emango duen pausoa eta garapen gisa ikusten du bere ibilbide literarioan. Berean eta besteenean. «Uste dut Euskal Herrian eta euskal literaturan gauzak oso ondo ari garela egiten eta kalitatezko idazleak daude. Hor egotea, adibidez, Harkaitz Cano bat edo Eider Rodriguez bat ni hobeago bat egiten dute».