Zamaltzaina, xorrotxak, kauterak edo Gathuzaina bezalakoak al dira buhameak maskaradetan? Urdiñarbetarrak urtarrilaren 6tik apirilaren 21era bitarte egiten ari diren Zuberoako itzuliaren inguruan azken urteetan izan den “polemika” berpiztu du Nicole Lougarot idazleak, eta bere erantzuna argia da: «Ez». “Les Bohémiens” liburuan bere ikuspegia eman zuen duela hamar urte, eta geroztik mintzaldiak ematen aritzen da. Gizartean bere pertzepzio arrazista gero eta zabalduagoa dela baieztatzen badu ere, horrek oraingoz ez du aldaketarik ekarri.

«Tradizioa ez da aldatzen. Tradizioarekin ados, baina arrazismoarekin ez. Urdiñarben, urteko lehen maskarada egin zutelarik, inork ez zuen irri egin buhameen jokoan», nabarmendu du. Herrian estreinatu aitzin mintzaldia eman zuen, baina ordurako testua idatzita zegoen, eta aldatzeko asmorik ez da agertu. Jean-Jacques Etxeberrik aurtengo maskaradaren parte bat idatzi du: «Maskaradako gazteak mintzaldian ziren, buhameak ere bai, entzun zuten haren ikusmoldea, eta segitu dute. Izan dadila maskarada, bere baikortasunarekin eta bere gauza ttipiekin, txarrena litzateke ez bada gehiago».

1974an, 1977an, 1982an... eginak ditu maskaradak Etxeberrik: «Ikusmolde xumea badut, ez dut jakintsuetan sartu nahi, baina barnetik eta hurbiletik bizi ditut maskaradak. Nire ustez, buhameen kontu hori ez da nahita urtero eramana den trufa bat; niretako bidean hartu dugun tradizio bat da, aitzinarazi ez duguna». Alde horretatik, egungo egoeraren defentsa egin zuen: «Entzuten dut hobekuntza bat ekartzen ahal genuela, eta ados egoten ahal naiz, baina ez dut utziko erraten nahita egin dugula ikusmolde ezkor bat ematea buhame jendeari. Inautea kritikoa da, eta sail guztietan da».

Egungo errealitatearen zailtasuna azaldu du maskarada egileak, non euskararen ezagutza gero eta txikiagoa den, biztanleria galtzen duen lurraldean: «Ohartzen gara gazteek ez dakitela deusik, eta guk egiten dugula indar bat mezu horren aitzina eramateko. Gutxi gara lan hori egiten dutenak, nire ustez gero eta gutxiago gara».

Aldaketa eskatzen duen Lougaroten parean, moldaketarik ez dutenak nahi atzematen dira. Jada gaur egun eginak direnak ere gaitzesten dituzte, zenbait roletan emakumeak eman izana, esaterako: «Baditugu alde batetik jakintsuak, kritika zorrotzetan sartzen direnak eginak diren gauzez, jakitatea badute, baina ez dute parte hartzen beraien ikusmoldea edo laguntza ematen».

Etxeberrik egungo errealitateari egokitzeko egin daitezkeen aldaketekin bat egiten du: «Maskaradan heldu den urteetan beharko dute gauza andana bat aldatu. Sinbolika atxikiz kauterak langile xumeak izaten ahal dira. Eramaile edo herri bakoitzak hartuko duelarik segida, ahal du amiñi bat ekarri, aberastasuna horretan izaten da. Berritasunak baldin badira, ez dira denen gustukoak izanen, baina aitzina izan dadila».

Lougarotek tradizioarekiko atxikimendua erakutsi du: «Nik ere maskarada bera horrela maite dut, salbu buhameen jokoa. Prefosta ahal da aldatu, baina niretako urgentzia duzu kanbiatzea buhameen peredikua eta rola». Bera baino lehenago beste batzuek ere galde bera egin dutela gaineratu du, Junes Casenavek esaterako. «Erran zuten behar zela beste zerbait atzeman, baina apezak dira, eta maskarada hain libre baita, ez duzue entzun nahi. Ni ez naiz apeza, baina ber gauza erraten dut. Ez duzu euskaldunen libertatea buhameen jokoan», adierazi du Lougarotek.

Euskara eta gazte dinamika, maskaradarako beharrezko baldintzak

«Euskararik gabe ezin da maskaradarik izan, eta niretzat txarrena litzateke ez baldin bada gehiago», baieztatu zuen Jean-Jacques Etxeberrik. Urdiñarbeko maskaradaren idazleetako bat denak tradizioak gaur egun bizi duen arriskua nabarmendu du horrela.

Zentzu horretan gaineratu du: «Gazte horiek ez dute kultura horrekin loturarik, jada euskara traba handietan sartzen ari da, erran behar baita gero eta euskaradun guttiago dugula, eta niretzat hor da egiazko kaltea. Mutil eta neska gazteen juntatzea herri batean, ez baita erraza horrelako ekitaldi bat muntatzeko». Etxeberrik agerian uzten duen errealitatearen erakusgai izan zen 2012ko maskarada, Xiberoko Ikastoletako Ikasle Ohiek antolatu behar izan zuten, herririk ez baitzen aurkeztu urte horretako Zuberoako inauteria egiteko. I.E.