«Ipuina intentsoa izateko istorio fuerte bat behar du, gezi bat bezalakoa»

Rafa Egiguren (1948, Hernani) euskara irakaslea izan zen urte askoan. Hala ere, denbora atera zuen tarteka liburuak idazteko, eta, gainera, genero desberdinak probatu zituen. Poesiarekin estreinatu zen eta narratibara salto egin zuenean nobela landu zuen. Oraingoan ipuin liburua dakar.

«Kafesne gaingabetua eta kafesne deskafeinatua, mesedez». Pintxoen ordezko arratsaldeko merienda. Horrela has zitekeen Rafa Egigurenen “Txipiroiak bere beltzean” (Susa) liburuko hamalaugarren ipuina, argitalpenak biltzen dituenak liburua borobiltzeko nahikoak ez balira. Baina badira. Hamahiru istorio jasotzen ditu idazleak bere lehen ipuin liburuan, bakoitzari orrialde gutxi batzuk eskainiz, informazio guztia ondo mamituz.

«Txipiroiak bere beltzean» liburuko ipuinentzako zenuen lehen asmoa eleberri bat zen. Zer dela-eta iritzi aldaketa hori?

Gaiek badute zerikusia beraien artean, baina orduan lanean ari nintzen eta ez zen garairik onena eleberri batean sartzeko. Nobela batek eskatzen du oso sartuta egotea, eta orduan ipuinekin hasi nintzen eta gero gustua hartu nion. Niri asko gustatzen zait ipuinak irakurtzea, genero polita da niretzat, eta aprobetxatu nuen ipuingintza zertan den ikasteko.

Oso desberdina da ipuina idaztea?

Intentsoagoa da. Esaten dute nobela dela estentsiboa, eta ipuina dela intentsiboa. Eta intentsoa izateko istorio fuerte bat behar du, hasi eta bukatu, gezi bat bezalakoa. Arkutik dianara egiten duen mugimendu horren antzera.

Nobelan dena kontatzen duzu, eta ipuinean garrantzi handiagoa dauka kontatzen ez duzunak. Hemingwayk esaten zuen %10a bakarrik esan behar dela, beste guztia esan gabe gelditu behar dela eta irakurleak asmatu behar duela.

Ipuina intentsiboa dela diozu; zaila da orrialde gutxitan istorio bat kontatzea?

Ipuina idatzi behar baduzu mugatu egiten duzu istorioa, badakizu langa batzuk daudela. Azkeneko ipuinean uste dut dela –“Morfeo”–, lapur batek karpeta batetik apunte batzuk lapurtzen ditu eta bertan irakurtzen du ipuina lurralde bat dela, baso bat esate baterako, eta bertan zuhaitz guztien sustraiak lotuta daudela; alegia, terreno hori guztia harrapatu behar dutela baina elkarren artean ondo josita. Ipuinetan badaude sustrai batzuk eta horiek garatu egin behar dira, mugatu egin behar dira eta elkarrekin lotu behar dira malgutasun hori adierazteko.

Zuk idatzitako ipuinek badute zerbait amankomuna, baina oso desberdinak dira funtsean. Nola izango litzateke posible istorio horiek guztiak eleberri batean lotzea?

Tituluak pista bat ematen du. Txipiroiak janaria dira, baina arrainak ere badira, zefalopodoak, itsasoan bizi direnak, eta beren beltza erabiltzen dute arriskuaren aurrean defentsa moduan. Planta horiek, simulazio horiek eta teatralitateak pisu handia dute. Nahiz eta ipuinak oso desberdinak izan, lotura hor dagoela uste dut. Badago pentsalari txinatar bat, K.a. V. mendekoa edo, Wen maisua, esaten zuena ura eta sua bateraezinak direla, baina tartean eltze bat jartzen baduzu zaporeak nahastu daitezkeela. Literatura antzeko zerbait da. Oroimena eta irudimena erabiltzen dituzu; kontrajarriak dirudite, baina biak nahasten badituzu liburu bat oinarri hartuta, nahiz eta gai diferenteak hartu janari bat osatzen da, edo bat baino gehiago kasu honetan, txipiroiak eta beste batzuk.

Txipiroiak aipatu dituzunez, badirudi halako obsesio txiki bat duzula animalia horiekin. Zure lehen liburua «Txipiroiren bat edo beste» (1981) poemarioa izan zen. Zer dute amankomunean biek?

Kasualitatea izan da. Beste batek eman zidan “Txipiroiak bere beltzean” izenbururako ideia. Esan zidan garai bateko Donostiako jatetxeetako menuak begiratzen ari zirela eta batean “txipiroiak bere beltzean” jartzen zuela, txipiroiak bere tintan esateko.

Lehenengo liburuaren azala Joxemi Zumalabek egin zidan, eta txipiroi bat zen, tintaz beteta lumarekin idazten. Oraingoan Jose Luis Zumetak egin dit azala eta honek ere txipiroi edo olagarro bat pintatu du.

Esango nuke bi liburuek badutela zerbait amankomunean. Hemen asko agertzen dira klandestinitateko garaiak eta orduko gorabeherak; nik lehenengo liburua idatzi nuen, hain zuzen ere, pixka bat horrelako esperientziatik atera berritan. Nik uste dut txipiroiaren defentsa hori han ere antzeman daitekeela, norbait animatzen bada irakurtzera aspaldiko liburu hori.

Txipiroien «teatralitateari» helduz, Japoniako teatroak garrantzi handia du zure ipuinetan. Zergatik protagonismo hori?

Niri teatroa, orientala batez ere, gustatzen zait. Esate baterako, Bertolt Brencht-engan itzal handi bat utzi zuen. Bere teoria iraultzaileetako batzuk hortik hartu zituen. Horretaz aparte badago beste autore bat, Eugenio Barba, urte askoan Danimarkako Odin Teaatret-eko zuzendaria izandakoa. Honek teatroari buruz teorizatzen du eta Japoniako teatroari buruz ere bai. Baditu perpaus batzuk, eta horietako bat da: «Aktoreak batzuetan bere ausentzia interpretatu behar du». Hori txipiroiarekin lotzen da, eta nik kontatzen ditudan istorioekin.

Esaten du ere larritasun handiko momentuetan, oso pozik gaudenean eta horrelako egoera berezietan, beste modu batean jokatzen dugula, eta hor dagoela teatroaren funtsa. Zigarroak saltzen dituen makinak zigarro paketea ematen ez badigu, ostiko bat ematen diogu. Edo bikotekidearekin haserretzen bagara, argazkia puskatzen dugu. Halako gauzak teatro hutsa dira.

Ekialdeko kulturek garrantzi handia dute liburuan. Interes handia al duzu horietan?

Duela 31-32 urte Txinako barnetegi batean egon nintzen txinera ikasten eta hamar hilabete inguru eman nituen han. Txinari buruz eta bertako literatura klasikoa irakurri dut. Berriro hasi nintzen eta bertan izan nintzen hiru hilabete duela bi urte. Hango literatura klasikoa gozada bat da; Tang dinastiako poeta batzuk itzuli ditut –ausarkeria bat izan zitekeen, baina egin dut–. XV-XVII. mendeko nobela monumentalak ere irakurri ditut eta oso onak iruditzen zaizkit.

Hemen badago literatura horren isla ipuin batean –“O Pão de Açúzar”– Donostiako Urgull mendiko Jesusen Bihotzaren istorioan. Wu Cheng’en-ek idatzitako “XiyouJi” nobelako protagonista Sun Wukong da. Liburu hori denbora askoan galduta egon zen, eta gero berreskuratu egin zuten. Japoniarrek hartu eta protagonistaren euren bertsioak egin zituzten. Horietako bat da Son Goku, baina ez du zerikusirik. Nobela mundiala da, Son Goku… bueno, izango da, ez dakit (barrez).

Son Goku («Dragoi Bola», Akira Toriyama) estralurtarra da, duen buztanari esker tximino forma hartzen duena eta handitu egiten dena.

Nobelan ez da estralurtar bat, inmortala baizik. Txinatarrek esaten dute pertsonok lau urtaro ditugula, eta bakoitzak 20 urte dituela eta horregatik hiltzen garela 80 urterekin, ondo baldin bagabiltza. Eta 100 urtera inmortalak, edo santuak, iristen direla. Sun Wukong inmortal horietako bat da. Ipuinean agertzen da baratzetik hilezkortasunaren melokotoiak lapurtu eta jan egin zituela, eta horregatik zerutik bota zutela eta peregrinazioa egin zuela. Jesusen Bihotza Urgulletik kentzeko aproposa iruditu zitzaidan pertsonaia hori. Estatua horren, harri puska horren, esanahia ez zait sekula gustatu. Beti kendu nahi izan dut hortik, baina nola eta nork kenduko du? Literarioki zaila egiten zitzaidan, eta orduan Sun Wukong etorri zitzaidan burura.

Zergatik hasi zinen txinera ikasten?

Oroitzapenekin gertatzen da batzuetan ez dakizula zer esaten duzun; egia edo hainbeste errepikatzen duzun hori. Ni euskara irakasle izan nintzen denbora luzez, eta orduan hizkuntza ikasle bilakatu nintzen. Beste hizkuntza klase bat nahi nuen, eta guk erromanikoz idazten dugunez sinogramekin idazten den hizkuntza nahi nuen. Eta gainera, nahi nuen beste zibilizazio bat zertan zen ikasi. Txinak baldintza horiek betetzen zituen.

Uste al duzu beste kultura baten inguruan idazteko ondo ezagutu behar dela?

Emaitza desberdinak izango dira. Afrikako herri batera joaten banaiz, nahiz eta denbora gutxi egon, ipuina egiteko egokiak diren elementuak hautatuz gero, agian asko jakin gabe ipuin on bat egitea posible da. Edo alderantziz, asko jakin Txinari buruz eta ez asmatzea ipuina egiten.

Zure kasuan Txinak presentzia handia du. Nondik atera dituzu ideiak?

Txinan egon nintzenean barnetegian egon nintzen, baina azken hilabeteetan eskola partikularrak jaso nituen. Nik liburu bat nuen eta irakasleak interesa zuen eta nik oparitu egin nion, eta berak niri txinera-gaztelera hiztegi handi bat. Hiztegi hori euskaldun jesuitek egindakoa zen, eta datu historiko horiek aprobetxatuz idatzi nuen “Ad maioren Dei gloriam” ipuina. Txinan ere pilotariak daude! Hondarribian bazegoen Txinan ateratako argazki luze bat eta han 30 pilotari inguru agertzen ziren, gerra garaian egindakoa zen, 1939an edo.

“Wo ai ni” ipuinean adoptatu baten ikuspuntua azaltzen dut, eta euskararen paradoxak. Behin hitzaldi bat eman nuen japoniar batekin eta galdetu ziguten bioi ea kanpoan ibili ginenean –bera Euskal Herrian eta ni Txinan– zer gauzak harritu gintuzten. Japoniarrak esan zuen bera euskara ikasi ondoren etorri zela eta dendetan euskaraz mintzatzen zela, eta dendariak harritu egiten zirela, askotan euskaraz ez zekitelako. Hori erabiliz asmatu nuen japoniar plantak egiten dituen euskaldunaren istorioa.

Hizkuntzei garrantzia ematen diezu. Liburuari izena ematen dion ipuinean euskara ikasten ari den katalana dugu protagonista.

Donostian turistentzat egiten diren erronden inguruko ipuina idazteko gogoa nuen. Uste dut ipuin hori idatzi nuen azkenetarikoa izan zela eta ordurako katalanak bronka pixka bat antolatzen ari ziren. Egona naiz Bartzelonako euskaltegian eta banituen elementuak. Gastronomiaren ironiarekin nahastu nuen, eta gainera bi garai sartu ditut; alde batetik, egungo Alde Zahar baketsua eta bestetik garai bateko iskanbila politikoa.

Garai desberdinetako ipuinak daude eta bakoitzari tonu desberdina eman diozu. Nola egin duzu hautu hori?

Beti konta daitezke lehen aldiko, etorkizuneko eta fikziozko elementuak. Nik imajinatzen dut hau eleberria balitz nola txertatuko nituen Sun Wukong, kale borroka edo gastronomia. Sartu dut nire aitaren kartzelaldia gerra bukatu eta gero; hori ere beste «txipiroi» bat da. Zilegi da denborak aldakorrak izatea. Are gehiago, badaude gauza batzuk guztiz fantastikoak eta beste batzuk erabat autobiografikoak.

Liburuaren aurkezpenera Koldo Izagirre gonbidatu zenuen eta berak gomendatu zuen ipuin bakoitzari egun bat dedikatzea ondo dastatzeko. Zuk ere iritzi bera duzu?

Uste dut oso metodo ona dela. Ipuina obra bukatu bat da eta merezi du patxadaz irakurtzea. Niretzat irakurleak hori egitea erabakitzen badu, luxu bat da.

Olerkiak, eleberria, saiakera eta orain ipuinak landu dituzu. Eroso sentitzen zara probatu duzun genero honekin?

Bai. Ez da lan luze bat eta derrigorrez oso azkar egin behar duzu. Ezin duzu ipuin bat erdizka bi urte utzi. Bukatu eta gero orraztu egin dezakezu, baina iruditzen zait momentuko bizipena jasotzen duela, eta hori erosoa egiten zait. Eta interesantea, pisu handia duena.

Sun Wukong-ek badu burdinazko barra bat, eta txikitzen denean barra ere txikitu dezake nahi beste, eta belarrian ezkutatzen du… baina 13.500 kilo inguru pisatzen du hala ere! Ipuinak horrelakoa behar du izan.

Uste duzu azkenaldian ipuin eta narrazio laburrak prestigioa irabazten ari direla?

Bai, hala dirudi. Baina, hala ere, nobelak prestigio handiagoa dauka. Bi gauza oso diferente dira. Ipuinak, onak direnean, imajinazio potentzialitate ikaragarria dute eta askatasun handia ematen dute. Oso genero ederra da eta oso independentea. Betekada sor dezakeen genero bat da, txarrerako edo onerako (barrez).

Orain, erretiratuta zaudela, gehiago idazten ari zara?

Denbora bi edo hiru gauzei dedikatzen diot, eta horietako bat literatura da. Ondo pasatzen dut, baina lau karpeta, lau proiektu, ditut hasita eta ez dakit bukatuko ditudan. Generoekin bukatzeko, proiektu horietako bi teatroa dira. Hori ere bada idazten ikastea.