Ramón SOLA
Periodista
1984

«Txapela», «Peru» y «Stein», Batxoki... la sangría de los GAL

En la calle de Hendaia en la que todavía estaban tendidos los cadáveres de Bixente Perurena Peru y Angel Gurmindo Stein, una joven se dirigió con rabia pero con serenidad a los agentes de los CRS, según contaba 'Egin'. Tenía una pregunta que hacerles: «¿A cuántos de nosotros tienen que matar para que empecéis a reaccionar?».

Esa joven era Izaskun Ugarte, compañera de Mikel Goikoetxea Txapela, al que los GAL habían matado apenas un mes antes de ese 8 de febrero de 1984. Cuando las balas acabaron con Peru y Stein, esta expresión del terrorismo de Estado sumaba cuatro víctimas mortales además dos personas desaparecidas (Joxean Lasa y Joxi Zabala). La pregunta de Ugarte era más que pertinente si se tiene en cuenta que los GAL no serían desactivados hasta sumar 27 muertos, ya en 1987.

Bixente Perurena había barruntado el ataque. 'Egin' detalló que horas antes había comunicado a la comisaría de la Policía francesa de Hendaia que notaba seguimientos de dos vehículos con matrícula de Bizkaia. Era hermano del ciclista Txomin Perurena y tenía tres hijas. Pidió que le acompañara a otro refugiado muy activo, el olaztiarra Angel Gurmindo, de 30 años. Los acabaron matando a los dos.

Argi, una de las hijas de Peru, recordaría en un acto en Oiartzun 35 años después que su padre intentaba mantener la actividad y el ánimo, pero las pequeñas le observaban mirar debajo del coche: «Nos decía que estaba estropeado», para no preocuparles.

NIÑOS EN EL BATXOKI

Como mostraba el caso de Ugarte en Hendaia, el ensañamiento con los refugiados vascos era tan continuo que seguía después de las muertes y se retroalimentaba afectando a dos generaciones. Una prueba llegó justo dos años después, otro 8 de febrero, con el ametrallamiento del bar Batxoki de Baiona Ttipia. Y es que en él resultaron heridas la viuda y la hija de Juan Mari Txato Otegi, al que los GAL habían quitado la vida en agosto de 1985 en Donibane Garazi.

La niña tenía apenas tres años, igual que la hija de otro refugiado herida en el mismo atentado. Fueron cinco en total las personas tiroteadas, que en este caso afortunadamente lograron salvarse.

Colocar explosivos o ametrallar bares en los que se reunían exiliados vascos se había convertido en una constante de esta trama: Lagunekin, Bittor, Trinquet, Café des Pyrénées, Consolation… y obviamente Monbar, el pequeño hotel de la capital labortana en el que habían sido ametrallados medio año antes Iñaki Asteasuinzarra, Joxe Mari Etxaniz, Agustin Irazustabarrena y Sabin Etxaide, en la acción más mortífera de los cuatro años de sangría impune de los GAL.

Además de las muertes, la sacudida emocional consiguiente quedaría grabada en la canción de Kortatu: «Han vuelto a sonar/ campanadas a la muerte/ en el hotel Monbar./ Me he estremecido/ ¿quién pagaría esto?/ Un escalofrío/ me recorre el cuerpo/ Cuatro claveles rojos/ quedan en el recuerdo/ y un sudor frío/ cada vez que lo cuento».

1995: EL NO DE GONZÁLEZ

La estela dolorosa de los GAL seguiría muy viva en Euskal Herria en los siguientes años pero su eco se apagaría a nivel estatal, hasta que en 1995 rebrotó por la identificación de los restos de Lasa y Zabala en una morgue de Alacant y ciertos intereses políticos del PP. Curiosamente sería otro 8 de febrero cuando el tema estallaría en el Congreso de los Diputados en el Debate sobre el Estado de la Nación y daría pie a una vergonzosa intervención del todavía presidente, Felipe González: según él, el Gobierno que lideró no solo no había creado los GAL sino que había sido quien los había hecho desaparecer.

Para entonces los «papeles del Cesid» aparecidos en la prensa ya eran reveladores sobre la implicación oficial. Con el tiempo se irían sumando otros elementos, como los documentos desclasificados por la CIA que en aquella época establecían que «Felipe González ha acordado la creación de un grupo de mercenarios para combatir fuera de la ley a terroristas», o el audio de Intxaurrondo en el que un agente daba información sobre casos como el de Lasa y Zabala al jefe operativo del Cesid.

Con todo, muy pocos casos de esta trama han llegado a juicio y a condena, como el citado de Joxi y Joxean, donde por cierto declaró como testigo Izaskun Ugarte por las sospechas de que la captura y torturas a estos dos refugiados hubiera acabado llevando hasta Mikel Goikoetxea. El de Txapela es uno de los crímenes absolutamente impunes. También el de Peru y Stein. Por el tiroteo del Batxoki fueron condenados algunos mercenarios portugueses y se determinó judicialmente que los habían contratado los policías españoles José Amedo y Michel Domínguez.



[2019] Jon Lopategi «Baltza», Xabier Amurizaren gogoan

Jon Lopategi Lauzirika, , Muxikako Ariatza auzoko Aldauri baserrian jaio zen, 1934ko martxoaren 17an, eta 2019ko otsailaren 7an hil zen. Izen hori gogora ekartzeak barruak irabiatzen dizkit, nire bertso-lagun ohikoena bera izan zelako.

Oraintxe ere, Euskal Herrian zehar nabilenean, bazter guztietan sentitzen dut haren lorratza, halako pentsamenduz ezen: «Nola ibil naitekek hemendik, hura gabe?». Bosgarren urtea iritsi da joan zenetik, eta oraindik ez naiz ohitu hura gabe ibiltzen.

Lehen umezaroa Ariatzako auzo-eskolan eginik, Tolosako Sakramentinoen komentuan hamar urte egin zituen, orduko mutiko askori gertatzen zitzaien irteera ia predestinatuan, non seminarioak eta ordena ezberdin ugarietako komentuak beterik baitzeuden.

Lopategik 10 urte egin zituen. Horrek esan nahi du, lehen sei urteetako batxiler ikasketen ondoren, Filosofiako hiru eta Teologiako bat egin zituela. Nahiz eta karrera erlijiosoa izan, beste era batzuetako gai laikoak ere ikasi behar baitziren, esan dezakegu Lopategi karrera bat eginda atera zela komentutik mundura.

Garai haietarako gauza handia zen hori. Gero, bere kontura, Magisteritza ikasi zuen, beharrezko bihurtu baitzen titulua, eskoletan bertsolaritza ematen jarraitzeko. 50 urterekin egin zuen hori, eta buru argia eta gogorra behar da horrelako lantegi batean sartzeko. «Ba, nik oso erraz egin nian!», esaten zuen, gainera. Kontua da, komentuko karrera hari esker, bere garaiko goi mailako bertsolari karreradun ia bakarra bera zela. Nik ezagutu nuenerako, 1962 inguruan, Lopategik bazuen bertsolari «ikasiaren» fama.

Adibide esanguratsu bat da Gabriel Arestiren pasarte bat. Arestik bertsolaritzaz asko idatzi zuen, baita bertso asko idatzi ere. ‘‘Hierro’’ izeneko Bilboko egunkari erdaldunean ere kolaboratzen baitzuen, 1962ko Mungiako eskualde kanporaketaz idatzitako artikuluan, pasarte batek dio: «Quizá, como más conocido, a Lopategi le cupo en suerte una tarea más fácil, pero el verso que cantó, el verso que improvisó allí, delante del jurado y del público, fue uno de esos versos marmóreos, uno de esos versos que restarán en la memoria del pueblo, y que quedará en la antología de nuestra poesía amatoria, verso que mejora el original iparraguirreano, cuya traducción no puede expresar toda la prestancia, la elegancia, la poesía que Juan Lopategi supo darle».

Bertsoaren azken puntua emanda osatu beharreko proba zen, eta azkena Iparragirreren bertso baten amaiera hauxe zen: «Nere gustua egin nuen da orain bizi naiz dolorez». Lopategik kantatu zuen:

Zer zeukan bertso horrek Aresti hainbestean txunditzeko? Osagai bat baino gehiago, noski, baina esaten ari nintzena berretsiz, aire horretako ahapaldi bat nekez egin zezakeen orduan nagusi zen bertsolari mota klasiko batek.

Lopategiri buruz mila gauza aipatu beharko lirateke, eta neuk ere atal luzea eskaini nion ‘‘Bizkaiko Bertsogintza IV. Hogeigarren mendea’’ izeneko liburuan. Eta batez ere, Luis Baraiazarrak liburu mardula idatzi zuen, “Jon Lopategi, bertsozko mezularia” izenekoa.

Nik, neure aldetik, berarekin buruz buru eta librean egitea egokitu zitzaidan hainbat eta hainbat saiotan, sarritan pentsatu ohi nuen, saioan bertan zehar: «Zer zeukak arraio honek entzuleengan horrelako eragin berehalakoa sortzeko?». Zeren batzuetan iruditzen zitzaidan bertso normal bat kantatu zuela, baina nahitaez zerbait izan behar zuen, entzuleen erreakzio bero eta txalotzaile hura lortzeko.

Azkenean uste dut iritsi nintzela harrapatzera Lopategiren dohain berezi nagusia. Oportunitatea. Oportunoa izateko sena eta malizia. Zernahiri aurkitzen zion ertz bat, une hartan entzulea atzemateko balio zuena. Eta bide berriak zabaltzen zituena.

Lopategiri, nire esperientzian behintzat, atzetik joatea gustatzen zitzaion. Baina hark, ohiki behintzat, ez zuen aurrekoa estaltzen edo zapaltzen, bertsolaritza klasikoaren helburu bat izan zitekeen moduan. Lopategiren «ertzak» zirritu berriak eta interesgarriak bezalakoak ziren, nondik lagunak ere ertz berri eta ezberdinak aurki zitzakeen.

Batzuetan zaila da «karisma» esaten zaion hori hitzetara eta esplikaziora ekartzea, baina ni konturatzen nintzen Lopategik entzule mota guztiengan sortzen zuela halako espektatiba entusiasta bat, berak, normalean, beti asetzen zuena. Eta nabaria zen bera horren jakile zela eta bere buruarekin konfiantza osoa zeukala.

Konfiantza horrek lagunari ere konfiantza ematen zion, halako eran non saioa, behintzat, segurtaturik ikusten baitzenuen. Nik, behin baino gehiagotan, asko hitz egiten baikenuen, haren trebetasuna baliatu nahirik, saiakera ezberdinak proposatzen nizkion, neurriz, errimaz, saioaren ibilbideaz eta abar, baina bera ez zen esperimentu berrien edo «nobistokierien» zale, berak esaten zuen bezala. Eta argudiatzen zuen: «Egiten dakiguna arrakastatsua bada, zertarako sartu nola irtengo garen ez dakigun bideetan?»

«Oportunoa» esan dut, baina Lopategi argia zen. Malizia handikoa, «maliziaren» esanahi on guztietan. Baita esanahi bihurrietan ere. Gogoan dut nola behin, Iturenen, gizon bat etorri zitzaidan afan osoan, esanez: «Zer Amuriza? Zer nahi zenuen?». Ni sorbaldak uzkur gelditu nintzen, ez bainekien zer nahi izan behar nuen. Kontua zen gizona nahiko gogaikarria zela, nonbait, eta Lopategik majo asmatu zuen gainetik kentzeko modua, esan baitzion: «Amuriza hire galdez zebilek hor». «A, bai?». Eta han dator gizona niregana, hegoak arrastan. Lopategi ingeniosoa eta originala zen horrelako bihurrikerietan. Nahi zuen tokira iristeko eta nahi ez zuen tokitik eskapatzeko arte handiagorik ez dut inon ikusi.

Bai, Jon! Badituk bost urte joan hintzenetik, baina oraindik hemen habil. Batzuengatik esaten ohi duk «hutsune handia» utzi zutela, baina hirea «beteunea» esango nikek, zeren oraintxe ere, nonahi nabilela, entzuten baitut: «Lopategik esaten zuen...», «Lopategik agintzen zigun...». Lopategik hau, Lopategik hori, Lopategik... Ba, segi ezak horrelaxe, haizenari eutsiz. Gaineko egunen batean, bidaliko diat norbait, esanez: «Lopategi hire galdez zebilek hor».