Heriotzak Jorge Oteiza isilarazi zuen eguna

2003ko apirilaren 9an zendu zen Jorge Oteiza (Orio, 1908- Donostia, 2003), XX. mendeko euskal eskultore eta arte-teorialari handienetakoa. Orion jaio zen. Bere haurtzaroko lehen esperientzia ahaztezinek, familiarekin eta beste haurrekin izandako harremanetatik sortuak, eragin erabakigarria izan zuten bere pentsamendu artistikoan. Bere pentsamenduaren eta obraren zutoina izan zen hustasunaren eraikuntza; babesteko, herstura eta heriotza sendatzeko leku gisa, sakratua. Bere haurtzaroko bizipenetan topa daitezke hustasun horren lehen zantzuak. «Gogoan dut Orioko hiltegiko atean, ume batzuk zaku batetik katu jaioberri batzuk ateratzen, buztanetik helduta, eta paretaren kontra jotzen, barre eta pozezko oihu artean. Gauza gutxi gertatzen dira haurren krudelkeria errugabea edo ohitura herrikoi askoren basakeria bezain beldurgarriak». Doako basakeriak beldurra, ezintasuna eta sufrimendua sortzen zioten Oteiza txiki hari. Gerora esan izan zuen arteak segurtasunik ezean eta beldurraren sentimenduan aurkitzen dituela sustrairik jatorrenak, edertasun forma batzuek izuan dutela jatorria. «Beldurretik ateratzen zaizkio indioilarrari bere ehun begiak».

Bere bizitzan zehar beste konstante bat ere izan zuen oso presente: Euskara erauzi egin ziotela esaten zuen. Gurasoak euskaldunak izan arren, berak ez zuen euskararik jaso, eta amorruz esaten zuen hori, herri bati bere hizkuntza erauzi izanaren minez.

1935EAN, AMERIKETARA

Gurasoek hotel bat zuten Donostian. Negozioak porrot egin eta aitak Ameriketara joan behar izan zuen. Aita Ameriketatik itzuli zenean, Madrilera joan zen familia osoa. Linotipista lan egin behar izan zuen han, ikasketak aurrera eraman nahi bazituen. Arkitektura oso begiko zuen arren, medikuntza ikasketak hasi zituen, baina hirugarren ikasturtea egiten ari zela, dena bertan behera utzita, Arte eta Lanbide eskolan eman zuen izena. 1928. urtean hasi zen eskulturagintzan.

1931n irabazi zuen lehen aldiz Gipuzkoako Artista Hasiberrien saria. Bi urtekoa zen lehiaketa, eta 1933an berak irabazi zuen berriro. Bere lehen erakusketa 1934an egin zuen Donostiako Kursaalen, Nikolas Lekuona eta Narziso Balentziagarekin batera. 1935ean, Balentziaga margolaria lagun hartuta, Ameriketara joan zen. Oteizak bidaian gertatutako pasarte argigarri bat kontatzen zuen; «1935ean Arantxamendin Ameriketarantz gindoazela, Balenciagak, zubitik, itsasoari begira margotzen zuen. Baina ez zituen olatuak margotzen, Arronako bere baserriko idi-parea margotzen zuen». Balentziagaren itsaso hori zen Oteizaren nostalgien lurralde metaforikoa, atzean utzi zuen lur horretara lotzen zuen sentimendua.

Autodidakta zen. Hego Amerikan egin zuen egonaldi luzean, barruan zeraman eskultore «naturala» bere mekanismoak eta tresnak nolabait kontrolatzen dituen artista bihurtzeko beharrezko pausoak ematen hasi zen. Txilen bizi izan zen lehendabizi, eta Buenos Airesen gero. Bi hirietan erakusketak egin zituen. Hain justu, Buenos Airesen jaso zuen Gernikako bonbardaketaren berria, eta izugarrizko depresioak jo zuen. Egoera horretan zegoela ezagutu zuen Itziar Carreño, bere bidelaguna izan zena bizitza osoan. 1938. urtean ezkondu ziren. Bogotako Zeramika Eskolan irakasle aritu zen urte batzuetan. 1947. urtean bueltatu zen Euskal Herrira.Buelta ez zen samurra izan. Hasieran Bilboko fabrika batean hasi zen lanean, baina itzulerarekin batera hasi zen eskulturagintzako garai oparoa Oteizaren bizitzan.

ARANTZAZUKO ENKARGUA

1950. urteak markatu zuen bere jarduna. Ikerketa abstraktu batean murgilduta zegoenean, Oteizak bere gain hartu zuen Arantzazuko Basilika berriaren estatuagintza egiteko enkargua. Proiektu horrek aukera eman zion arte modernotik sortutako sustrai estetikoko espiritualtasun berri baten nozio hori herri-sentimendu erlijioso batekin lotzeko. Hala ere, 1952an hasitako Oteizaren lanak debekatu egin zituen elizak 1954an, eta 1969ra arte ezin izan zituen amaitu. Ordurako, 1950eko hamarkadarako, sonatuak izaten hasi ziren Oteizaren lanaren oihartzunak eskulturan, pinturan, arkitekturan, poesian, estetikan, zineman, antropologian, hezkuntzan, politikan... oraino ez dira isildu oihartzun horiek.

GAILURREAN ZEGOELA, ESKULTURA UTZI ZUEN

Oteizaren ibilbide artistiko eta pertsonala kutsu mistiko batean bilduta egon zen beti, bere izaera ameslari eta zurrunbilotsuagatik, eta batez ere 1959an Oteizak, ustekabean, eskulturatik alde egingo zuela iragarri zuelako; are albiste harrigarriagoa izan zen, une hartan bere ibilbide artistikoaren gailurrean zegoela kontuan hartuta; Sao Pauloko Biurtekoaren Eskulturaren Lehen Saria eman zioten 1957an, AEBetako hainbat galeriatan erakusketak zituen, eta Alemanian eta beste leku batzuetan kontratuak zituen sinatuta.

Eskulturari uko egin ondoren, Oteizak “Quousque Tandem!” liburua argitaratu zuen 1963an. Hogeita hamarreko hamarkadatik aurrera bere bizitza eta arte ibilbidean izan zituen kezka teoriko asko laburbiltzen ditu testu horrek, eta garai hartako euskal adimen kultural eta politikoaren funtsezko erreferentzia-liburua bihurtu zen. Jarraian idatzi zuen “Ejercicios espirituales en un túnel”, zentsura frankistak debekatu zuena eta 80ko hamarkadara arte ez zena argitaratu, nahiz eta asko fotokopiatu zen. Aldi berean, zinematografiaren esparruan esperimentatzen hasi zen eta beste proiektu batzuk ere hasi zituen. Proiektu horietako gehienak porrot sonatuak izan ziren, eta martxan jarri zirenak ez ziren inoiz egon Oteizaren aurreikuspenen mailan.

1972 eta 1974 artean, eskultura uztean amaitu gabe geratu ziren sailetako batzuk osatzea erabaki zuen Oteizak, eta bere “Tizas laborategia” garatu zuen. Emaitza batzuk 1974an erakutsi ziren Hondarribiko Txantxangorri Galerian. Hirurogeita hamarreko hamarkadaren amaieran, Irundik -1958tik bizi zen bertan- Altzuzara (Nafarroa) joan zen, eta han bere jarduera teorikoarekin jarraitu zuen. Poesiari ekin zion gogor, hainbat lan argitaratuz.

Poesiarako zuen grinak eta bere proiektuek ekartzen zioten frustrazio jarraituak mediatikoki oso pertsonaia indartsua sortu zuten, beti haserre, bere amorrua parean jartzen zitzaion edonoren gainera jaurtitzeko prest zegoena, grina bereziz parekoa politikari bat zenean. Horrek guztiak lagundu zuen «Oteiza mitoa» sortzen. Bere azken urteetan pertsonaia horren itzala nabaria izan zen.

1988an, Caixa Fundazioak Oteizaren lehen erakusketa antologikoa antolatu zuen, “Propósito Experimental”, Madrilen, Bilbon eta Bartzelonan. Erakusketa horrek lehen planoan jarri zuen bere eskultura-lana, eta Veneziako Bienaleko Espainiar Pabiloira gonbidatu zuten, horrek nazioartean izan zuen oihartzunarekin. Urte horietan, hainbat sari jaso zituen, hala nola, Arte Ederren Domina edo arteen Asturiasko Printzea. 1992. urtean Oteiza Fundazioa sortu zen, eta honen eskutik, Altzuzan Oteiza Museoa eraiki zen. Oteizak bere bizitza osoan milaka artelan sortu zituen. Altzuzako Oteiza Museoan jasota daude 1.800 eskultura eta lan esperimentalean egindako 2.400 pieza.

Medikuek lasai hil zela kontatu zuten 2003ko apirilaren 9an, bere bizitzako azken urteetan hain jenio bizikoa izandako Jorge Oteiza lasai pausatu zela bizitzaren azken unean.