Peli LEKUONA
IRUÑEA
Interview
SAMARA VELTE
EHUko Gizarte eta Komunikazio Zientzien Fakultateko ikertzailea

«Indarkeria matxistak ere sortzen du memoria kolektibo bat»

Violence Against Woman Journal aldizkarian argitaratu du Samara Velte EHUko ikertzaileak nola (berr)aktibatzen diren identitate sozialak, sexu erasoen inguruko lehia diskurtsiboetan partekatutako memoria kolektibo baten bidez. 2016ko sanferminetako talde bortxaketaren adibidetik abiatuta osatu du ikerketa.

(Jagoba MANTEROLA | FOKU)

Sanferminetan 2016. urtean jazotako talde bortxaketa abiapuntu hartuta, sexu-indarkeriaren memoria soziala, gertakari horren inguruan sortutako diskurtsoek gizartean izan duten eragina eta lege aldaketan eragiteko gaitasuna ikertu ditu Samara Velte ikertzaileak. Epaiketan, onespenaren, abusuaren edota erasoaren inguruko lehia diskurtsiboak ondorioak izan zituela azaldu zuen Naiz Irratian egindako elkarrizketan.

“Sexu indarkeriaren memoria soziala, bat ukitzen baduzu, guztiak ukitzen gaituzu” izenburuarekin, «La Manada» auziko gizarte eta lege araudietan egindako aldaketak ikertu dituzu. Zer dela eta hartu zenuen gertakari hori?

Urte batzuk badaramatzat kasu honi buruzko materiala biltzen, gizarteko gatazkak eta, bereziki, biolentzia inplikatzen dutenak izan ohi dira nire ikergaiak. Kasu honetan, biolentzia matxista eta gizarteko egitura kulturalak aztertzen ditut, nola hitz egiten eta pentsatzen dugun gizarte bezala horrelako auziei buruz.

Galdera bat erantzun nahi nuen: zerk bultzatzen gaitu kasu zehatz batzuetan mobilizatzera? Zerk bihurtzen ditu kasu batzuk mugarri kontzientzia sortzerakoan edo memoria kolektiboa eraikitzerakoan? Kasu hau, argi eta garbi, adibide horietako bat izan zen, eta horren inguruan zegoen material diskurtsiboa begirada analitikoago batetik lantzen hasi nintzen.

Oroimen kolektiboa elkarbanatutako ideologia eta sinesmenekin lotuta dagoela diozu. «La Manadaren» auziak nola eragin zuen?

Nik argumentatzen dudana da indarkeria matxistak ere sortzen duela memoria kolektibo bat, emakumeen memoria kolektibo bat, edo memoria feminista bat nahiago bada. Ez da indibiduala, nolabait denok partekatzen dugun esperientzia bat da, denok interpelatzen gaituena, gertakariaren momentuan egon edo ez.

Horrelako gertakari bat entzuten dugunean, bortxaketa edota eraso bat adibidez, zergatik sentitzen gara interpelatuta? Gure bizitzan zehar indibidualki zein kolektiboki esperimentatu izan ditugun biolentzia guztien oroitzapena aktibatzen delako. Ez du zertan lehen pertsonan bizitako esperientzia bat izan; izan daiteke komunikabideetatik jaso duguna edo etxean «kontuz ibili kalean» behin eta berriz entzutea, gauza horiek guztiek sortzen dute memoria, eta horrek ahalbidetzen du subjektu kolektibo batek gertatzen ari dena modu antzekoan interpretatzea. Memoria kolektibo hori existitzen dela esaten dut artikulu honetan, neurri handi batean lengoaia mota ezberdinen bidez eraikitzen dela, eta loturak demostratzen saiatzen naiz. Gainera, kasu berri bat gertatzen denean, mezu eta identitate kolektiboak berraktibatzen dira.

Auziaren garapenaren une ezberdinetako 110 kazetaritza testu ikertu dituzu, zein parametro hartu dituzu aintzat?

Prentsako artikuluez gain, testu juridikoak zein mugimendu feministak argitaratutakoak ere aztertu ditut; baina foku argi bat dago komunikabideetan. Horietan saiatu naiz identifikatzen zeintzuk diren behin eta berriro errepikatzen diren topiko edo estereotipo kulturalak bortxaketa bat salatzen denean.

Kasu honetan komunikabideek nola jokatu zuten aztertu dut. Gaiari buruz hitz egiteko modu batzuk beti errepikatzen dira, salbuespenaren narratiba bilatzen da, biolentziak inplikatzen dituen egiturazko harreman horietatik guztietatik erauzten saiatzen dira, eta ardazten inplikatuta dauden pertsona zehatzen jokabidean edo zirkunstantzian.

Doktrina heteropatriarkalaren barnean, Nafarroako salbuespena nabarmentzen duzu. Zergatik?

Uste dut kasu hau bereizgarri bihurtu duena hasieratik kontra narratiba feminista oso sendo bat lortu izana izan dela, ordura arte iritsi ez zen jende askorengana iristea lortu zen eta identitate kolektibo bat artikulatu zen; jende asko sentitu zelako interpelatuta eta jendea segituan mobilizatu zelako, neurri handi batean, Iruñean edota Nafarroan aldez aurretik eginda zegoen lan guztiarengatik. Kontzientzia sozial bat landuta zegoen, eta hor badago memoria kolektibo horren pisu oso handi bat, eta aktibatzeko garaian horrek ahalbidetzen du hasieratik gertatutakoaren inguruko gerra kontzeptualizatzaile bat sortzea. Zer da gertatu dena? Nola deituko diogu honi? Zeintzuk dira hemen benetan garrantzitsuak diren ideiak? Onespenaren eta gatazkaren muinean zeuden elementuen inguruan hitz egiteko borroka bat eman zen.

Ondorio material oso argiak utzi zituen mobilizazio sozial bat egon zen. Izan ere, lege aldaketa batean kristalizatu zen. Kontzeptuek eta hizkuntzak gizartearen pentsamenduarekin lotura zuzena dute, gizarteak elikatzen ditu gure diskurtsoak eta gure diskurtsoek elikatzen dituzte pentsatzeko modu sozialak, eta horrek, ondorio oso materialak izan ditzake.

2017. urtean, epaiketa iristear zela, akusatuen abokatuak hedabide askotan eskaini zuen testigantza, aipatzen duzu bezeroen zein erasotutako emakumearen izenean hitz egiten zela, publikoa moralaren epaile bilakatuz. Epaiketa ateak itxita egin bazen ere, gauza asko filtratu ziren. Gertakari horiek eragin zuten epaiketa moralean?

Epaiketaren garaia kazetaritza-praktika okerrenak garatu ziren garaia izan zen. Oro har, komunikabideak asko mugitzen dira epaileek zer esango, eta behin epaia iritsi denean denok ados egoten gara, edo behintzat kontsentsua handitzen da eta narratibak alde batera mugitzen dira gehiago.

Baina epaiketa martxan dagoen bitartean, ikusgarritasuna irabazten da eta komunikabideak, ziurrenik narratiba patriarkalaren parte direlako, salaketaren “zalantzan jartze” sistematiko horren parte bihurtzen dira, zeina ia berez aktibatzen den bortxaketa bat salatzen den bakoitzean. Baina, era berean, tentsio narratiboa mantentzen delako ere egiten dela esango nuke; izan ere, hasieratik esaten baduzu indarkeria matxistako kasu baten aurrean gaudela eta ez dela salbuespena, indarkeria matxistako beste milaka kasuetako bat dela, ba ziurrenik artikulu baterako emango dizu, baina ez hogeirako.

Aldiz, tentsio narratiboa mantentzen baduzu, zer izan ote zen, nork ote dion egia, epaiketatik zer ateratzen den… Gehiagorako eman dezake. Eta hori da komunikabideek garai hartan egin zutena. Horrela zalantza zabaltzen dute, irakurleak inplikatu eta hor egotea lortzen dute, klik asko lortuz. Baina, aldi berean, praktika oso negatiboetan sartzen dira. Zalantzan jartzeari gero eta babes handiagoa eman zioten, eta gainera, erasotzaileen abokatuen gezurrak zabaltzen lagundu zuten.

Epaiketan zehar mugimendu feministak bestelako elementuak ere jarri zituen mahai gainean: bereziki abusua, erasoa edota “Ez da ez” leloa. Termino hauek diskurtsiboki nola joan ziren gailentzen?

Mugimendu feministak, bere aniztasun guztian, lortu zuen bere marko erreferentzialak edota hitz egiteko moduak eztabaida zabal horretan txertatzea; eta esango nuke, gainera, lortu zuela batzuk sinbolo bihurtzea. “Nik sinesten dizut” da horietako bat; jende askok bere egin zuen leloa, eta kontzeptuak definitzeko unean positiboki eragin zuen.

Jende asko hasi zen lehendabiziko aldiz kontzeptu zehatzen inguruan eztabaidan: nola ulertzen dugu onespena gizarte honetan? Alde batek pasiboki ulertzen duen zerbait da? Batek proposatzen ditu baldintza guztiak eta besteak baiezko bat bakarrik eman behar du edo onespena desiotik sortzen den gauza aktibo bat da, garatu eta aldatu daitekeena eta, ondorioz, beste era batera ikusi behar duguna? Jende askok bere buruari ez zion inoiz galdera hori egin. Edo zein da abusuaren eta erasoaren arteko ezberdintasuna? Zein konnotazio du hitz bakoitzak eta, ondorioz, zein terminok islatzen du gertatutakoa? Zein egokitzen da gizarte bezala pentsatzen dugunera?

Galdera hauek guztiak momentu horretan mugimendu feministari esker zabaldu ziren, han planteatu zirelako, eta horrek ekarri zuen aldaketa bat ordura arteko marko interpretatzaileetan. Eta nik uste dut hori izugarrizko lorpena izan dela. Horrek ez du esan nahi ordutik erabat desberdin jokatzen dugunik, orain bortxaketa bat salatuko balitz praktika gehienak berriz errepikatuko lirateke, baina pauso bat izan zen pentsamendu kritikoan.

«Soilik bai da bai» legera heltzen da ikerketa. Nabarmentzen duzu «La Manadaren» auziak ere ekarri zuela gizartearentzako ebaluazio ispilu bat. Zergatik?

Gizarteak Hegoaldeko zigor kodeak zekarren desberdintasun bati egin zion aurre; abusuaren eta erasoaren arteko bereizketa hori egin zenean, konturatu ziren horrek ez zuela islatzen pentsatzen zutena eta aldatu egin behar zela.

Zigor kodearen atal horiek aldatzeko hainbat mobilizazio egon ziren, eta hortik materializatu zen «Soilik bai da bai» Legea bezala ezagutzen duguna. Onespenaren inguruko elaborazio nahiko garatu bat dakar, eta esango nuke neurri batean jasotzen dela kalean eskatzen zen hori.

Kontua da pentsamendu soziala ez dela inoiz bakarra, ez dago nolabaiteko adostasunik inoiz, eta diskurtso sozialak beti daude elkarren lehian.

Bazegoen beste sektore ideologiko bat ez zitzaiona horrenbeste interesatzen kontzeptuen definizioa, eta axola zitzaiona nola zigortuko zen. Logika oso zigortzaile batean zeuden, hori arriskutsua da, askotan logika zigortzaileek autokritika deuseztatzen dutelako. «Hauek dira errudun absolutuak, apartatuko ditugu ahalik eta gehien» esaten zuten, eta ez du derrigorrez planteatzen ea gizarte bezala zer egiten ari garen horren guztiaren aurrean. Korronte horiek ere bazeudenez, beste eztabaida bat sortu zen, beste lehia diskurtsibo bat, eta momentu batean atzera egin zen lege horretan.

Ikerketaren ondorioak zeintzuk izan dira?

Ikerketan ibilbide deskribatzaile bat egiten dut, erakutsiz nola kasu zehatz batetik abiatuta hainbat eztabaida sortu daitezkeen maila sozialean, nola ematen diren hainbat lehia diskurtsibo eta horiek materializatu daitezkeela hizkuntzaren edota memoria kolektiboaren perspektibatik aztertuta. Beraz, ondorioztatu dezakegu badagoela identitate kolektibo bat mugimendu sozialetan interpelatzen dena, eta gai dena aldaketa oso zehatzak eragiteko.