Maria Luisa Elio Bernal idazle eta aktore nafarra Mexiko Hirian hil zen duela 15 urte, 2009ko uztailaren 17an. 1926ko abuztuaren 17an Iruñean jaioa, 1936ko Gerraren ostean bere familia Mexikora erbesteratu zen, eta han bizi izan zen bizitza osoan.

Luis Elio Torres katalanaren eta Carmen Bernal Lopez de Lago murtziarraren hiru alabetatik gazteena zen Maria Luisa. Luis aita udal epaile eta Iruñeko Lan Epaimahai Mistoen presidente izan zenez, 1936ko uztailaren 19an, bere etxean atxilotu zuten, emaztearen eta alaben aurrean, baina polizia-etxetik ihes egin eta hiru urtez Iruñean ezkutatuta bizi ahal izan zen.

1939. urtearen amaieran, mugalari batek lagunduta, Bidasoako muga zeharkatzen lagundu zioten, bera ia ezin baitzen ibili hiru urtez giltzapean egon ondoren. Iritsi zenean, ordea, inor ez zen azaldu adostutako lekuan jasotzera, eta Luis Eliok bere burua poliziaren esku utzi behar izan zuen. Gurseko kontzentrazio-esparruan denbora bat eman zuen, azkenean Parisen familiarekin elkartzeko aukera izan zuen arte.

Ama eta hiru alabak ere ihes egiten saiatu ziren, baina Elizondon atxilotu zituzten eta hiru hilabetez egon ziren han atxikita. Denbora hori igaro ondoren, Valentziara iristea lortu zuten, baina gobernu errepublikanoa hiri horretatik erretiratzeak Bartzelonara ihes egitera behartu zituen. Han gobernu errepublikarrak beste porrot bat jasan zuenean, muga zeharkatu zuten Le Perthusetik Pariserako bidean.

Azkenean, 1940an Parisen elkartu ahal izan ziren, eta urte bereko otsailaren 16an elkarrekin itsasoratu ziren Le Havretik Mexikora bidean, De Grasse itsasontzian.

Erbestea eta kultura Mexikon

1940ko martxoaren 19an Mexikora iritsi ziren. Etxe txiki bat zuten zain Haraneko kolonian, Indalecio Prietoren kudeaketari esker. Familiaren laguna, aldi berean, oso egoera delikatuan jartzen ari zen: etxe horretan ezkutatu zen Vitaren altxorraren zati bat, eta Eliotarrak estalgarri gisa erabili ziren etxean egiten ziren jarduerak ezkutatzeko. Lehen urteetan izan zuten sekretismoak familiaren eta beste erbesteratuen familien arteko harremanak mugatu zituen.

1941ean Carmen eta Luis banantzea oso mingarria izan zen Maria Luisarentzat eta bere ahizpentzat. Aita Acapulcora joan zen eta alabak Carmenekin geratu ziren. Luisek eta biek etengabeko arazo ekonomikoak bizi izan zituzten gainera. Carmen Bernalek 1941etik 1945era arte lortu zuen lana JAREn. Bertan hainbat hezkuntza-erakunderen antolaketan lagundu zuen eta Mexikora iritsi berri ziren erbesteratuen beste familia batzuei Batzordearen prestazio ekonomikoak helarazteaz arduratzen zen. Maria Luisak Hispano-Mexicana akademian ikasi zuen batxilergoa, JAREk diruz lagunduta, Irakaskuntzako Erakunde Librearen hezkuntza-sistemari jarraituz.

Bigarren Mundu Gerrako errefuxiatua zen Seki Sano japoniar zuzendari ezagunaren akademian ere ikasi zuen antzerkia. Stanislavski eta Meyerholden teorietan aditua, Sano antzerki mexikarra iraultzen saiatu zen. Denborarekin, Maria Luisa Elio "Poesía en voz alta" talde esperimental abangoardistan sartu zen aktore gisa. Taldeko kide edo kolaboratzaileen artean Octavio Paz, Juan Jose Arreola, Leonora Carrington eta Juan Soriano zeuden.

50eko hamarkadan garaiko hainbat filmetan kolaboratu zuen eta ipuinak argitaratu zituen kazetaritzan, hala nola "Novedades" egunkariaren "Mexico en la Cultura" gehigarria eta Unibertsitateko aldizkaria. Bere ipuinen irakurketak ere egin zituen ("De las señoras", "Del miedo y del recuerdo") Mexikoko Espainiar Ateneoan.

1954an erbesteratuen beste seme batekin ezkondu zen, Jose Miguel Garcia Ascot (Jomi), Nuevo cine talde mexikarrean parte hartu zuen zinema zuzendari eta idazlea. Maria Luisak eta Jomik aktiboki parte hartu zuten Mexikoko bizitza kulturalean. Erbesteko eta belaunaldiko kideekin ez ezik —bereziki Ramon Xirau, Emilio Garcia Riera eta Jose de la Colinarekin—, Carlos Fuentes, Juan Rulfo, Juan Garcia Ponce, Salvador Elizondo eta, geroago, Susana Noriega margolariarekin izan zuten harremana, besteak beste.

1959an bikotea Kubara joan zen, Jomiri Kubako Arte eta Industria Zinematografikoaren Institutuan zinema-zuzendari lana eskaini ondoren. Han idatzi zuen Eliok "En el balcon vacio" filmaren lehen zirriborroa. Gidoiak 1961ean ikusiko zuen argia, Mexikora itzuli zirenean. Elio, egile izateaz gain, Jomik zuzendutako filmaren protagonista ere izan zen. Testuaren egokitzapenean Emilio Garcia Rierak ere parte hartu zuen. Aurrekontu oso baxuko zinema independentearen proposamena da, 16 mm-ko zinta batean grabatua, non gerraren eta erbestearen esperientzia kontatzen den neskato baten ikuspuntutik.

Filmean agertzen ziren aktoreak Mexikon erbesteratutako bigarren belaunaldiko lagunak ziren, Maria Luisa eta Jomi kasu. Erbesteratu errepublikarrei buruzko film bakarra da, erbesteratuek berek osoki ekoitzia. Bertan, gainera, erbesteko irudi argitaragabeak daude. Locarnoko Nazioarteko Jaialdiko Kritikaren Fipresci saria jaso zuen bere hamaseigarren edizioan eta Sestri-Levanteko Zinemaldiko Urrezko Janaria saria.