Xenpelar Dokumentazio Zentroan bat-batekotasuna betikotzen dute

Xenpelar Dokumentazio Zentroaren xedea ikerketa bultzatzea da, bertsolaritzaren ondarea bildu, antolatu eta jendartera zabalduz. Bertsozale Elkarteak sortu zuen 1991n eta urtez urte osatzen doa altxorra bertsozaleei esker. Dokumentalista lantaldeak neke aurpegiarekin baina irribarretsu zabaldu digu atea.

Txapelketa Nagusia iragan da, baina bada leku bat kantatutako bertsoak betiko gordeko dituena: Xenpelar Dokumentazio Zentroa (XDZ), Villabonako Subijana etxean. Ostiral batez hartu gaitu dokumentalista boskoteak, txapelketaren liburua inprentara bidali berri. Urtarrilaren bukaeran argitaratuko da.

Ganbarako mahai batean txapelketa nagusi historikoetako liburuak daude jarrita bata bertzearen ondoan. Denetan zaharrena 1935-36koa da. “Bertsolari Gudaketa” deitzen zen orduan. Aitzol Ariztimuño zen epaileetako bat. Azpeitian, Elizondon eta Tolosan jokatu ziren kanporaketak, besteak beste, eta finala, Donostian. Joseba Zubimendik osatu zuen bilduman “Zeruko Argia”-n argitaratutakoa agertzen da, transkripzioak (eskuz idatziak, grabaziorik ez), baita gastuak ere. Txapelketaren bi edizio egin ziren eta Basarri eta Txirrita izan ziren txapeldunak.

Garai hartan langintzak jartzen zizkieten bertsolariei ofizioak beharrean. Nagusia eta morroia ziren, arotza eta aizkolaria, edota ardo saltzailea eta edalea, eta elkarrizketa osatu behar zuten.

Halako perlak daude XDZn, baina, Oihana Aranburu koordinatzaileak adierazi digunez, helburua ez da historian sakontzea, gaurko bertsolaritzaren eta bertsogintzaren mugimendu osoa dokumentatu eta kontsultagarri jartzea baizik. Materiala jaso, antolatu, erabiltzeko prestatu eta zerbitzua ematea. 1985etik honakoa da batez ere beren funtsa (1987an sortu zen Bertsolari Elkartea, eta 1995ean Bertsozale Elkartea izatera pasatu zen).

Ikerlari, kazetari (atzerritarrak ere bai), bertso eskola, hezkuntza arautuko irakasle, bertsozale, herritar… hainbat laguni ematen diote zerbitzua. Oihana Iguaran, adibidez, ikerketa bat egiten ari da txapelketaren baitako bertsogintzaz eta ahalik eta hobekien prestatu diote materiala.

Liburu eta bideoak izozkailuan

Artxibo eremuan barneratzea izozkailu handi batean sartzea bezala da. Botoiei sakatuz apal batzuk ala bertzeak irekitzen dira, akordeoi baten moduan: CD eta audioenak, liburuenak, bideoenak… Urteroko plazaz plazako mugimenduaren dokumentazioa da. Argazkiak paperean, negatiboan edo diapositiban daude.

Belodromoko albumei begira orduak igaro genitzake, irribarre batekin. Poliki-poliki digitalizatzen ari dira. Olatz Amondarain dabil horretan. Geroxeago ezagutuko dugu. Kartelak ere ikusi ditugu. 1961ean Euskaltzaindiak antolatutako saio batena, adibidez. Basarri «munduko txapeldun» gisa aurkezten da bertan. Oholtzan jartzen diren oihalak, esku-programak… dena gordetzen dute.

«Epe luzerako aurrediseinatua dugu espazioa eta badugu lekua. 2008-09tik gaude hemen. Aurretik Donostian egon ginen, Abuztuaren 31 kalean, baina bertan dena egurrezko eraikin zaharrak direnez sute arriskua zegoen. Hasi, berriz, Xenpelar Etxean hasi ginen, Errenterian. Hortik dator izena».

Bertan kontsulta daiteke materiala eta, baimendua bada, kopia eskuratu. Aitzinetik behar dena eskatzea gomendatzen dute, dokumentalistek aztertu eta eskaini ahal izateko. Behin hori eginda, ganbaran ematen dute zerbitzua.

Halere, aipatu dute gutxiengoa dela Subijana etxera etorri eta eurekin patxadaz solasean aritzen dena; gehienek posta elektronikoz eskatzen dute behar dutena eta modu berean erantzuten diete. Jendea bertara gonbidatzeko aprobetxatu dute aukera.

Elkarte batek dokumentazio zentroa izatea apustu handia dela nabarmendu du Aranburuk: «Ez da ohikoa. Zama ekonomiko handia da eta emaitza ez da azaltzen erraza. Inurri lana bistaratzea kosta egiten da. Baina elkarteak garbi ikusi zuen beharra hasieratik». Gaur egun bost langile ari dira, lanaldi desberdinetan. Nere Erkiagarekin batera koordinatzaile dabilen Aranburu 1997ko txapelketan hasi zen lanean.

Partikularrek ekarritakoak

Kontserbaziorako tenperatura eta hezetasun egokia dituen artxiboko apal batetik Txirritaren grabazio bat atera du Aranburuk, partikularrek ekartzen dituzten altxorren adibide. «Bertsozale batek ganbaran topatu zuen. 1910-1920 bueltakoa da. Txirritari bere ahotsean egindako grabazioa. Erosketa ahalmen oso txikia dugu eta bertsozaleek borondatez egiten dituzten ekarpenak oso garrantzitsuak dira».

Dioenez, bertso eskola aunitzek bidaltzen dituzte dokumentuak. Kultur elkarteek ere bai. «Berriatukoak Santa Eskeko grabazioak bildu eta VHSn eskaini zituen, adibidez. Guk digitalizatu eta bueltan pasa genion». Euskal Herri mailako ikuspegia dutela azaldu du. «Mixel Lekuonak berak egindako grabazio guztiak jasota ditugu. Nafarroa Behereko, Lapurdiko eta Zuberoako grabazio asko. Eragile eta jende askok parte hartzen du eta helburua guztien esku jartzea eta konpartitzea da. Geroratzeko perspektibarekin, ezagutarazi eta balioa ematea».

Horrekin lotuta, dokumentalistak aipatu du momentuan agian ez garela ohartzen gauzek duten balioaz. Gurasoen grabazioak ekarri dituzte batzuek eta XDZn digitalizatu egin dituzte. «Askotan norberaren grabagailuarekin edo argazki kamerarekin egindako lanak dira. Osotasunean, bilduman, garrantzia hartzen dute».

Grabazioen %15 eta &dcFour;%20 artean

Tokian tokiko eta herrialdeetako eragileen bilketa sustatzen dute. Urtean antolatzen denaren lagintxo bat jasotzen saiatzen dira, grabazioen %15 eta %20 artean gutxi gorabehera. Euskal Herriko plazetan egiten diren bertso saio guztien jarraipena egiten dute, ahalik eta aniztasun handiena islatzen ahaleginduz saio motetan, bertsogintzan, antolatzaile eta bertsolarietan, euren adinean… «Beti goaz dokumentazio irizpideak fintzen, baina sendotasuna eta esperientzia baditugu», baieztatu du koordinatzaileak.

Ohiko jardueraz gain, Txapelketa Nagusia hagitz dokumentatua dagoen eta ikusgarritasun handia duen proiektu bat dela agertu du. Dokumentalistentzat berezia da, eta bolumen aldetik ikaragarria. Goazen langile bakoitzaren lana ezagutzera.

Nere Erkiaga, datu basea

Duela hamar urte jada argi zuten Xenpelarrek biltzen zuena Interneten jarri eta erakusteko modua topatu behar zela. Ordura arte zeuden programek zatika erakusteko aukera ematen zuten, baina ez zuten bertsolaritzaren dokumentazio guztia modu logiko eta erraz batean agertzen.

Orduan, proiektu bat hasi zen, ahalegin handi batekin, datu base bat diseinatzeko Interneten. Oraindik ez da bukatu, baina martxan dago Bertsolaritzaren Datu Basea (BDB). Oraindik ez dago dena bertan kontsultagarri, beraz, beti aholkatzen dute dokumentalistei galdetzea.

«Hori da Xenpelar Dokumentazio Zentroaren webgunea, hor dago esan nahi dugunaren oinarria», esplikatu digu Nere Erkiaga BDBren diseinatzaileak. «Agendatik abiatuta etorkizunean egongo diren saioen grabazioak bultzatzen dira. Eta saio historikoen datu baseekin grabazio eta argazki zaharrak, liburuak… katalogatzen dira. Bertsolaritzaren datu base oso bat da. Bertan topa daitezke biografiak eta grabazioen katalogoak. Bertan bilatu eta nahi duzuna eska dezakezu, edo etorri eta kontsultatu. Jende askok galdetzen digu ea ez al dugun Interneten. Baina Interneten ezin da dena ipini. Euskarri ezberdinetan dago eta hain da handia bildutakoa…».

BDB modu bat da Interneten edozeinek edozein momentutan begirada orokor batean Xenpelarren zer topatzen ahal duen ikusteko. Hori grabazioekin, doinuekin (3.100 bat daude) eta bertsoaldiekin egin dezake. Ez daude Xenpelarreko bertso guztiak katalogatuta; urtero egindako grabazioetatik onenak aukeratzen dira, eta, onenetatik proportzioak zainduz (lurraldetasuna, bertsolarien presentzia…), transkribatu egiten dira, audioa erantsi, doinua jarri… «Bat-batekotasunak zaintza bat behar du betikotzeko».

Txapelketa Nagusiko antologiak datu base hau elikatzen du. Epe luzera iraungo duten bertsoak, kalitatezkoak dira antologia. 2017ko txapelketako aukeraketa bat egin eta audioak eta transkripzioak jarri dituzte, ze doinu erabili den ere bai, doinutegiarekin lotura eginez. Erkiagak nabarmendu duenez, interesgarriak dira lotura horiek bertsolaritzaren logika eskaintzeko. Final laurdenak eta finalerdiak dokumentatu dituzte eta finala falta zaie. Txapelketa egin eta pasatzen da… Eta BDB gelditzen da.

Urte gutxitan asko aldatu da teknologia… eta horrek aunitz baldintzatzen du dokumentazioa. «Errazagoa dela esaten da, baina gero eta konplikatuagoa da. Eta garestiagoa», ohartarazi du datu baseak garatzen aritzen den langileak, informatika eta dokumentazioa lotuz. «Dokumentazioa egun informatika da ia, datu trukea nola egin, etorkizun laburrean argazkiak nola erakutsi. Gure argazkien katalogoa programa zahar batean dago. Pentsatu beharko dugu hori nola migratu eta nola diseinatu berriro loturak erraz ikusteko. Lehenik diseinatu egin behar da, gero informatikoki garatu, eta gero dokumentalistak datuak garbitu behar ditu, milaka eta milaka».

Oraindik badute lana. «Polita da. Sarri aparteko monasterio batean gaudela ematen du. BDBri esker gehiago ezagutzen gaitu jendeak».

Itsaso Noya, doinutegia

Bada doinutegi lantalde bat, Felix Irazustabarrena, Martin Aramendi eta Juanito Dorronsorok osatua. Saioan bertan identifikatzen dituzte doinuak. Inportantea da momentuan bertan informazioa jasotzea, lana errazten du. Saioa eta geroko elkarrizketetan ere bertsolariei galdetzen zieten: «Doinu hau berria dela iruditu zaigu, nondik atera duzu?». Azterketa txiki bat egiten dute doinuaren inguruan (jatorria zein den, zein den sortzailea…) eta hortik partitura ateratzen dute.

«Gure lana material hori jaso, datu basean sartu, eta formatu desberdinetan eskaintzea da. Erraza dirudi; katalogatu eta listo!», barre egiten du Itsaso Noya doinutegiko dokumentalistak.

«Gure lana bada bildu eta gordetzea, baina zabaltzea ere bai, momentuan jasotzen duguna berehala erabiltzea eta eskaintzea mugimendua elikatzeko. BDBk elkarteko beste proiektu askorekin lotura dauka, barrutik datu guztiak lotu egiten dira; orduan, doinu bat sortzen den momentutik, txapelketa martxan dagoela ere, bere informazioa badoa lotuta gainontzeko datuekin. Doinuen dokumentu hauek ez genituen momentuan igotzen, lana eskatzen dutelako, baina nahiko azkar egin dugu eta Bertsoa.eus atarian bertsoaldiekin batera doinuen informazioa txertatu dugu. Horrek balio erantsi bat ematen dio. Zabaltzeko aukera ematen du doinua sortzen den momentutik bertatik, informazio erantsi horrekin guztiarekin, formatu desberdinetan».

Esplikatu duenez, doinutegia oso baliagarria da bertsolarien prestakuntzarako, baita transmisiorako eta ezagutza hedatzeko ere. Musika eskoletan erabiltzen da, adibidez.

Irati Zaldua, agenda eta prentsa

Eguneroko prentsaren jarraipena egiten du Irati Zalduak, herri eta eskualdeetako aldizkariena ere bai. «Txapelketaren inguruan ateratzen den edozein argitalpen katalogatzen dut: elkarrizketak, kronikak, iritzi artikuluak… Plazako saioen informazioa ere jasotzen dut agendan emateko».

Prentsan agertzen denak ematen du txapelketak kanpora begira duen dimentsioaren berri. «Nik hori bakarrik ezagutzen dut, justu txapelketarekin hasi nintzelako lanean. Jarraipena izugarria izan dela iruditu zait». Orain agendarekin dago buru belarri, saio pila bat daudelako txapelketa oste honetan. Mahaia egunkari eta aldizkariz betea du. Bolumen handia da eta oraindik ez daki noiz arte egonen den txapelketako prentsa katalogatzen, agendak duelako lehentasuna. «Finalean geldituta nago orain», dio irriz.

Olatz Amondarain, argazkia

Gari Garaialde eta Alberto Elosegi argazkilariak txandaka ibili dira txapelketako saioetako argazkiak egiten eta finalean biak aritu dira. Prentsaurrekoak, aurkezpenak eta parte hartzaile guztien argazki saioak ere egin dituzte (bertsolari, gai-jartzaile, epaile, antolatzaile…). Irudi horiek hurrengo urteetan ere dezente erabiltzen dira, adibidez, bertso saioetako kartelak egiteko eta biografiak eguneratzeko.

Argazkiak katalogatzen dabil Olatz Amondarain. «Txapelketan irudi asko jasotzen dugu. Saio bakoitzean 80-100. Oso jardun estatikoa da bertsogintza eta argazkiak oso antzerakoak dira. Horregatik, argazkilari desberdinekin begirada desberdinak bilatzen ditugu».

Oholtza gainekoa dokumentatzeaz gain, inguruko antolakuntza, petodunak eta lantaldeak argazkietan jasotzen ahalegindu dira. «Polita da gero ikustea ze dimentsio, ze bizitasun daukan, zenbat jendek parte hartzen duen, ze jende motak. Baliagarriak dira gaur egun bertsolaritza zer den eta zer mugitzen duen esplikatzeko ere».

Orain material zaharrekin dabil. «Txapelketako lana ondo eraman dut, baina argazki mota batekin pixka bat nekatuta irudi zaharretara itzuli naiz aldatzeko. Orduan, erdizka daukat oraindik. Uste dut urte erdialdera arte ez dugula bukatuko», aitortu du.