Iritziak ez ezik, datu eta berriak ere ematen ditu Josu Urrutikoetxeak (Ugao, 1950). Urrutira gabe, hamalau urte pasa eta gero, bezperan Jesus Eguigurenekin telefonoz aritu dela esan digu. Kortesiaz: «zer moduz?», «familia?»… Biak protagonista izan ziren negoziazio prozesuan. Orduz geroztik, funtsezko gertaera bat izan da: ETAren desegitea. Abiapuntu hori hartu dugu Urrutikoetxearekin izandako solasaldi luzean. Mediabask-eko Goizeder Tabernak eta biok egin dugu elkarrizketa, bakoitzak bere hedabidean argitaratzeko. Andoni Canelladak egin du bideoa eta Jagoba Manterolak, argazkiak.

1968an sartu zinen ETAn eta, 50 urte geroago, ETAren amaieraren adierazpena irakurri zenuen, Marixol Iparragirrerekin batera, 2018ko maiatzaren 3an. Ziklo oso bat, bizitza oso bat. Zer izan zenuen buruan?

Hotz-hotzean esatearren, fase bat itxi zela, orrialde handi bat, baina ez zela ezeren bukaera izan; bide are luzeagoa gera daiteke oraindik. Eta ordura arte erabili genituenak baino indar handiagoak, beste modu batera bada ere, mugitu eta astindu beharko ditugula aurrerantzean bide berri hori jorratu ahal izateko. Hori da izan nuen inpresioa: hemen ez da ezer bukatu, hau fase bat izan da.

Bi urte eta erdi pasa dira ETAren desegitea iragarri zenetik. Perspektiba horrekin, zer ondorio atera daiteke? Zer onura eta gabezia izan ditu?

Ur handitako galdera da. Nire ustez, lotuta dagoelako aldez aurretik erakundeak egin zituen urratsei. Ez bakarrik erakundeak, baita ezker abertzaleak ere. Bi urte baino gehiago pasatu dira, eta esango nuke urrats asko egin direla, egiten ari direla, eta perspektiba onak ikusten direla. Dena den, badago azpimarratuko nukeen hutsune galanta. Zein da, bada, hutsune hori? Bi hitzetan: ‘herri lana’. Hau da, herria ez dela horretaz blaitu. Zehatzago esanda, ezker abertzaleko militantzia guztiaz ari naiz. Ez da blaitu une batean emandako bihurguneaz. Noraino eta horra zergatik iritsi ginen jakiteaz gain, beste mezu bat helarazi behar zitzaien: hemendik aurrera ez dago iparrizarrik, orain zuek zarete subjektuak. Borroka aurrera eramango duen subjektuak zuek zarete. Horretaz blaitzearen falta sumatu dut.

Behin iparra argi izanik, bagoaz belaontzi honetan; badakigu nondik joko duten haize makur eta okerrek, baina badakigu ere nor izango den bultzatu beharko duena: herriak bultzatuko du, eta horri esker iritsiko gara heldu behar dugun tokira. Kontua da bultza egin behar duenak horretaz jabetu behar duela, ez baitago belaontzia bultzatuko duen inolako erakunde edo adaxka magikorik. Uste dut oraindik betetzeke dagoela erronka hori. Gauzak egiten ari dira, jakina; esaten dudana da belaontzi horrek bela guztiak behar dituela puztuta aurrera egin ahal izateko. Kezkak eta arazoak egon badaude, baina uste dut hori ere normala dela. Gauzak ez dira gauetik goizera konpontzen.

Burgosko Prozesuaren inguruan Miguel Castellsi egindako elkarrizketa batean…

Miguelito! 71n ezagutu nuen, kasualitatez, Busturian, gordeta nengoen etxean [Sorterritik ihes egin zuenean, Urrutikoetxeak Kaltzadatarren etxean aurkitu zuen lehen aterpea. Julen Kaltzada Burgosko Prozesuko auzipetuetako bat zen].

…bada, elkarrizketa horretan Castellsek esan du ez dagoela askatasun nahikorik ETAk zer suposatu zuen esateko.

Hala da.

Alabaina, zer esan daiteke ETAren ibilbideaz hautsak gehiegi harrotu gabe?

Zer esan daitekeen? Nik, agian, Miguelek baino zerbait gehiago esan dezaket. Printzipioz, gero-gerokoak, ez baitut uste arazo gehiago izango dudanik zerbait esateagatik [irri egin du, ironiaren seinale]. Nire ustez, Euskal Herria, bere orokortasunean, egun dagoen tokian baldin badago, neurri handi batean erakundeari zor dio. Zor diola diot, baina ‘zor’ hitzari inolako zentzu negatiborik eman nahi gabe. Garai hartan hasi ginenok, eta nire aurretik hasi zirenek, zulo beltz batean sartuta ginela ikusten genuelako, eta pentsatzen genuelako, hori astindu ezean, oso zaila izango zela zulotik irtetea belaunaldi askotan.

Halere, ETAk samina eragin du bere ibilbidean. Hala aitortu zuen berak desegitea baino lehentxeago egindako adierazpenean. Askok adierazpen hori txalotu bazuten ere (nazioarteko eragileek, Ipar Euskal Herrian kasik aho batez…), onarpen hori ez dela nahikoa erantzun du hainbatek.

Betiko musikan murgiltzen gara. Uste dut hipokrisian erortzen direla bete-betean. Badira denok dakizkigun gauzak. Aipatzen dituzuen horietako askok ez dituzte gaitzetsi ez Euskal Herrian ez beste leku askotan izandako sarraskiak.

Nolanahi ere, hiltzea gaizki egon zela esateak erraza beharko luke izan.

Gakoa ez datza barkamena eskatzean edo sentitzen dela esatean; gainera, dagoeneko eginda dauden gauzak izanda. Barkamena eska daiteke eta hurrengo egunean, hurrengo orduan, jarrera eraikitzailerik erakutsi ez, egunerokotasunean besteekiko gorrotoari eta mendekuari eutsiz. Esan dezakezu ‘barkatu’ eta hurrengo egunean jokabide madarikatu berarekin jarraitu. Eta, aitzitik, ez dituzu establishment horrek eskatzen dizkizun protokolo edo parametroak betetzen,  baina, halere, egunero-egunero zure lana besteekiko errespetuan oinarritzen duzu.

Nik garrantzia emango nioke batzuek edo besteek egunero eraikitzen duten jarrerari. Guk beste jendarte bat nahi baldin badugu, non denok elkar bizitzeko aukera izango dugun, bakoitzak bere ideiekin, uste dut denekin kontatu behar dugula. Eta ‘denok’ horretan sartzen dut, baita ere, eguneroko jarrera gorrotoan eta mendekuan oinarritzen duen gutxiengo hori. Euskal jendarteak gutxiengo hori ere kontuan hartu beharko du eraiki nahi dugun etorkizun horretan.

Zer lortu zen? Erakundearekiko errespetua, esandakoak bete egiten zituelako. Aieten kokatzen baldin bagara, han bildutako izen handiko pertsonek ere hori ikusi zuten: proposamen oso bat egin zen eta hori bete zuen bakarra ETA izan zen. Horren jarraipena izan zen Norvegiako egonaldia

Urte hauen guztien ondoren, zer esan dezakezu mahaiaren beste aldean eseri ziren edo eseri behar ziren gobernuen jokabideari buruz? Adibidez, Estatu frantsesak 2002-2005 eta 2010-2013 garaietako gertakariengatik epaitu nahi zaitu, elkarrizketa prozesuak hezurmamitzen ari zinetenean… 

Prentsan pixka bat murgiltzen bagara, ikus dezakegu orain dela zenbait aste Emmanuel Macron bera Hezbollahko buruekin elkartu zela. Hezbollah talde terroristatzat dute Europar Batasunean. Horrelako adibide asko ditugu, eta behin eta berriro entzuten diegu frantses agintariei beraiek eredu direla. Munduan dauden gatazketan facilitateur moduan eurek egindako lana goraipatzen dute. Izugarrizko kontraesanetan jartzen dira, jakinda, gainera, inplikatzen nauten garaietan, 2002tik 2005era, non genbiltzan euren baimenarekin. Genevan ginen garaietan, beraiek eman ziguten Nicolas Sarkozyren gertuko baten telefonoa, arazoren bat izanez gero, erabili ahal izateko. Eta ez bakarrik harena, baita garai hartan Polizia espainiarraren buru zen Garcia Hidalgorena ere.

Jakitun izanik prozesu batean izan garela, arrazoi horiengatik epaitu ninduten 2010ean eta, gero, 2017an, gauza berdinarengatik. Denak zeuden jakinaren gainean. Frantsesek bazekiten, suitzarrek bazekiten, norvegiarrek bazekiten, eta gu geu halaxe mugitzen ginen: pasaporte diplomatikoarekin, auto diplomatikoan, hegazkinetan... Ez da jokabide hipokrita soilik; larria ere bada. Nazioarteko negoziazioen parametroen arabera jokatzen dutela esaten duten horiek parametro horien kontra harrika ari direlako.

Estatu frantsesa gauzak erraztera mugatu zen edo noizbait urrunago joan zen?

Nik dakidanez, erraztaile gisa aritu zen. 2011tik 2013ra, Genevako Henry Dunant Zentroa frantses Gobernuari zuzendu zitzaion, baina ez zuen erantzunik jaso, espainolen arazoa zelakoan, nahiz eta goi mailako politikan pertsona batzuk konponketa baten alde egon.

Madrilen ere auziak dituzu zain, 80ko hamarkadatik 2000ko hamarkadara izan diren gertakariengatik.

Haien irakurketan, kontakizunean, piezak horrela muntatu dituzte, eta garaikur moduan ezarri naute. Garaikur hori lortzea garaipen handia litzateke espainolen ikuspegitik. Ea harritu nauen horrelako eskaerak egiteak? Inolaz ere ez, orain arte, espainiar Estatuaren jokamoldea hori izan baita eta, egoera aldatu arren, jokabide horri eusten diolako. Erakundea desagertu zenetik, ez dute barneko etsairik, ez bada Katalunia edo EH Bildu, orain aurrekontuak adostu dituenean Madrilen. Azkena da Arnaldo Otegirekin eta besteekin gertatu dena, ‘Bateragune auziaren’ harira.

Azkeneko saioari erreparatuz, zuk eta ETAko beste bi ordezkarik Norvegian iragan zenuten egonaldiak ez zuen espero zenutena ekarri. Baina ekarri al zuen zerbait?

Noski ez zuela espero genuena ekarri. Esango nuke Estatu espainolak badituela bere berezitasunak eta alderik txarrena ikasten duela boteretsuengandik. Hau da, normalean, estatu-paktuak egin direnean, Moncloako Ituna zein Itun Antiterrorista delakoa, ‘terrorismotzat’ jotzen duten horrek joko politikotik kanpo egon behar duela esan izan da. Zer gertatu zen 2011n? Estatu arazo bat zenez, nolabaiteko estatu-akordio bat heldu zen; ez gurekin zuzenean, baina bai zeharka, Henry Dunant Zentroarekin bide orri bat osatu baitzen. Baina gobernu aldaketa gertatzen denean, ondorengoek ez dute hitza betetzen. Estatu-akordioa leihotik behera bota zuten.

Nola ikusi zuten beste eragileek jokabide hori?

Han egon ginen bitartean, inork ez zuen espainolen jarrera ulertzen. «Hauek armak utzi nahi dituzte, eta besteek ez dute ezer jakin nahi… Zer demontre gertatzen zaie?», galdetzen zuten. Norvegiako Gobernuko Kanpo Harremanetarako Ministerioko arduradunak Madrilera joaten ziren eta [Jorge] Moragas ikusten zuten, baina hark hitz bat bera ere ez. Are okerrago, 2012an, Nobel sariak Oslon eman zirenean eta Rajoy bertara joan zenean. Pentsatzen duzue zerbait esan zuela? Aipamenik ere ez. Inork ez zuen ezer ulertzen.

Haria berreskuratuz, zerbait ekarri al zuen?

Beraz, zer lortu zen? Erakundearekiko errespetua, esandakoak bete egiten zituelako. Aieten kokatzen baldin bagara, han bildutako izen handiko pertsonek ere hori ikusi zuten: proposamen oso bat egin zen eta hori bete zuen bakarra ETA izan zen. Horren jarraipena izan zen Norvegiako egonaldia.

Gobernuak, oro har, bere interesen arabera mugitzen dira. Nola baloratzen duzu inplikaturik izan ziren Europako beste gobernuen papera? Zuzena izan al zen?

Nik baietz uste dut. Suitzarrek esandako guztia bete zuten. Hasieran, 2005ean, Gobernu federal guztia jakitun ez bazen ere, gero jakinaren gainean zegoen. Gainera, Polizia federalak babestu egin gintuen. Eta zer esanik ez Norvegiako Gobernuak. 2013ko garaiko artikulu batzuek esaten dute handik kanporatuak izan ginela. Hori gezurra da. Pasaporte diplomatikoa eman zidaten, hegazkinean sartu eta nik eskatutako tokira ekarri ninduten. Zer-nolako kanporaketa da hori? Goraipatzekoa da Norvegiaren jarrera.

Eta nazioarteko bitartekariena, Henry Dunant Zentrokoen modukoena?

Harremanak izan aurretik, 2004an, gobernuz kanpoko erakunde bat bezala ezagutu genuen, holako eta holako asmoak zituela jakin genuen. Halakoetan, normalean, hasieran distantzia hartu ohi duzu, baina, denborak aurrera egin ahala, ohartu ginen bere erraztaile lanetan zintzoa zela, bitartekoak zituela. Bestalde, gero jakin genuen Javier Solana Henry Dunant Zentroko ohorezko lehendakaria zela. Esaten ziguten harreman zuzena zutela Zapaterorekin, eta gero jakin genuen Solana hor zegoela. Nolanahi ere, gurekin aritu zirenek ez zuten bakarrik beren lana behar bezala bete; urrunago joan ziren. Haietako batzuk lagun bilakatu dira.

Zure bizitza bost hamarkada luzez euskal gatazkarekin hertsiki lotuta izan da, baldintzatuta. Uztailaz geroztik, zaintza elektronikopean bizi zira, Parisen, berriro ere kartzelatik pasatu ondoren. Nola zaude? Etapa berri bat bezala ikusten al duzu?

Hormarik gabeko kartzelan nagoela esan ohi dut. Eguneroko bizitza ahalik eta normalena izan dadila saiatzen naiz. Ahal den heinean, lagunekin eta familiarekin egoteko aukera baliatzen dut, lagunarekin, alaba txikiarekin, bilobekin… Ez nituen ezagutzen. Horretarako aukera izan dut eta ezin da neurtu horren balioa. Noiz arte izango den posible? Karta guztiak banatuta daude eta argi dago non bukatuko dudan.

2019an, Savoia Garaian atxilotu zintuztenean, ustekabean harrapatu zintuzten, ETAren desagertzetik urte batera. Nola ikusten zenuen zure etorkizuna une horretan?

Atxilotu ninduten osasun arazoak nituelako. Hori ez balitz gertatu, ziur nago oraindik han izango nintzela. Mahaia berdina izan arren, kartak mugitu izanak beti ematen dizu esperantza; era batera edo bestera, pentsatzen duzu frantses Estatuaren barnean gutxiengo koherentzia bat egongo dela. Poliki-poliki bizitza normala errekuperatzeko esperantza duzu. Nengoen tokia beste dimentsio bateko lekua zen. Txikitatik mendia maite izan dut, baina horrelako tokietan ez nintzen inoiz bizi izan eta zoriontsu nintzen. Goizero buruari buelta eman eta Mont Blanc inguruko mendiak ikusi eta horrekin eguna astea… [irria]

Mintzakide izan zenuen Jesus Eguigurenek bi gauza esanguratsu esan zituen orduan: batetik, «héroe de la retirada» zinela, eta kritika gogorrak jaso zituen horregatik; eta bestetik, berak uste zuela zerbitzu sekretuek zu lokalizatuta izan arren bakean utziko zintuztela edo babesleku segurua izango zenuela. Heldu diezaiogun azken gai horri: halako prozesu batean halako protagonismoa izan dutenak hain babesgabe egotea deigarria da, ahuldade seinaletzat ere jo daiteke.

Izatekotan, estatuen ahuldadea erakusten du horrek, mendekuan eta gorrotoan oinarritzen dutelako gatazkaren konponbideari eman ahal zaion irteera. Hortik nenbilenean, Estatu espainiarraren beste estamentu batzuek Eguigurenek bezala pentsatzea ere nahi izango nukeen. Dena den, eskertzekoa da berak hori pentsatzea.

Heldu diezaiogun bigarrena gaiari: «Héroe de la retirada» al zara?

Ezta pentsatu ere! [zehazki «ni por el forro» esapidea erabili du]. Tokatu zaidan lantxoa egiten saiatu naiz beti. Konponbidearena une horietan tokatu zitzaidan lan bat izan zen, eta, azken adierazpena irakurtzeari dagokionez, beste arrazoi bat gehitu ahal zaio. Normala den bezala, orrialde hori pasatzerakoan, ibilbide luzeko militanteak behar ziren. Orrialde hori pasatzea besterik ez zen izan. Beste askok ere egin zezaketen azken urrats hori, baina egia da lagun asko bidean geratu direla.

2005 prozesua, frustrazioaren arantza

Aljerko elkarrizketen bigarren fase baterako (azkenean, iritsi ez zena) mintzakide izendatu zuten, 1989ko martxoan. ETAren eta Aznarren Gobernuaren arteko kale egindako negoziazio saioaren ondotik, orduan ere kartzelan zela, etorkizuneko mintzakide izendatu zuten berriro; egiari zor, modu nahiko sinbolikoan, ez baitzen gerorako aukera txikiena ere geratu. 2005ean, orduan bai, Zapateroren Gobernuarekin akordioak erdiesteko mintzakide izan zen, eta, azkenik, 2011tik 2013ra, Norvegian egon zen elkarrizketa mahai osatzeko zain.

Lau adibide eta lau eredu ezberdin, Urrutikoetxeak berak nabarmendu duenez. Halere, hari horrek aukera paregabea eskaini digu negoziazio arloan ETAk izandako jokabidea eta, batez ere, gorabeherak aztertzeko, hainbestetan mintzaide izendatutakoaren iritziaren bidez.

Curriculum handia dirudi eta, horregatik, lehenik eta behin, Urrutikoetxeak argitu nahi izan du ez 1989an ez 1999an ez zuela parte-hartze zuzenik izan, ez zituela saiakerok ezagutu. 1989an beste preso batek eman zion bere izendapenaren berri hedabideetan azaldu ondoren, eta, 1999an, Alcala Mecon irakurri zuen GARAn ordezkari izendatu zutela. Umorea ere erabili nahi izan du egoera horiek deskribatzerakoan.

Bereziki, 2005eko prozesuari begiratzen dio, eta arantza hori barru-barruan duela azkar asko nabari da. Askotan erabili du «nik sinisten nuen» baieztapena, batez ere zalantzaren bat planteatu diogunean. Laburbilduz: «Niri pertsonalki galdetzen badidazue, esan behar dut nonbait frustrazio bat baldin badaukat, sinesten nuelako eta pentsatzen nuelako hori zela momentua, hori 2005eko prozesuarena dela. Hori zen aukera, gure aukera. Agian, sakonagotik eta gertuagotik segitu izan banu Lizarra-Garazin gertatu zena, agian ez nizuke esango niretzat 2005ekoa izan zela aukera handiena. Agian esango nizuke Lizarra-Garazikoa izan zela, baina ez nuen nahikoa ezagutu».

Nahita edo nahi gabe, ez die aipamen gehiegirik egin Estatu espainolaren eta Estatu frantsesaren jukutriei, haien borondate eskasari, erabilitako errepresioari. Hori dena esan gabe doa. Zalantza gutxi dago horretan denean. Urrutikoetxearen erantzunak bere aldeak izandako posizioak aztertzera jotzen du.

Ikuspuntu bilateral batetik negoziazioaz aritzerakoan, irlandarren teoria bat azaldu du: ‘Kanpaiaren teoria’, dio airean hatzekin kanpaia bat marrazten duen bitartean. «Prozesu baten hasiera kostatu egiten da, zaila da, etsaia jotzen du, errepresioa handitzen doa… Poliki-poliki, aurrera zoaz, eta momentu bat iristen da indar harremana zure alde dagoela, puntu batean. Hortik aurrera bazoaz, indar korrelazio horrek bestearen alde egiten du». Bestea, jakina, indartsuago da, estatu egitura duelako. «Ez da erraza, noski; baina kontua da indar korrelazio horretan nolabaiteko oreka dagoenean, hain zuzen, orduan, dituzun indar guztiak horretan jartzea aurrean duzunarekin negoziatzeko».

2005eko prozesuaren atari horretan, ETA ez zegoela puntu horretan uste du, ez zegoen logika horretan, hainbat hilabetez desestabilizazio handia jasan eta gero. Polizia indarren jardunak erakundea kontrolatu zuelako neurri batean eta erorketa dezente egon zirelako. Genevara joatear zela, bezperan, 2005eko ekainean, Urrutikoetxea zuzendaritzako ordezkari batekin elkartu zen eta ez zuen jada hilabete batzuk lehenago zuen sintonia sentitu, hastera zihoan negoziazioan erakundearen aldetik «esku frenoa» segurtatuta ez zegoelako.

Nolanahi ere, Genevara joan eta negoziaziok emaitza eman zuen. Akordioa erdietsi zen. Su-etena 2006ko martxoan iragarri zuen ETAk, Zapaterok adierazpen bat egin zuen eta hainbat bilera izan ziren urte horretan, hainbat gauza martxan jartzen ez ziren arren. Urrutikoetxea ez zegoen ados ETAren ildoarekin, «Gobernuak jarritako tranpa eta kapote guztietara, zezenak bezala, itsu-itsuan, sartzen zelako». ETAk esaten ziona azaltzen zuen mahaian, baina ez zen ados norabidearekin. Uda amaieran mahaia uztea erabaki zuen. Soilik ETAko zuzendaritzari komunikatu zion. Bitartekariei «arazo pertsonalak» zituela esan zitzaien. Espainiako Gobernuko ordezkariek ere [Javier Moscoso, Jose Manuel Gomez Benitez eta Jesus Eguiguren] galdetu zuten zer gertatu zen, eta erantzun bera jaso zuten. Ardurak utzita eta harreman politikorik gabe, Ariegeko departamenduan, Okzitanian, jarri zen bizitzen. Landa giroan, baserritarrei laguntzen, ezkutuan. Ahalik eta bizitzarik normalena izaten, baina familiarekin oso harreman gutxi izanez.

Zergatik bueltatu zen orduan 2011n? ETAk deitu zion eta emandako estrategia aldaketa, nazioarteko bitartekarien bitartez egindako bide orria eta Aieteko Konferentziaren plana aurkeztu zioten. «Eskema osoa azaldu zidaten». Bitartekariek eta Norvegiako ordezkariek ere bere presentzia nahi zuten. 2011tik 2013ra, David Pla eta Iratxe Sorzabalekin batera Osloko inguruetan egon zen, elkarrizketa mahaia eratzeko zain. Hainbat bilera eta lan egin zituzten bertan, baina ez zen ez Espainiako ez Frantziako gobernuko ordezkaririk joan. Han egon zen elkarrizketak aurrera eramateko aukera agortu zen arte. Segidan, utzitako baserri girora bueltatu zen, armagabetzea eta bere azken eztabaida bideratzea lortu zuen ETAk berriro deitu zion arte, Marixol Iparragirrekin azken agiria irakur zezan.

«Tresneria guztia erabili behar da Euskal Errepublika hori lortzeko bidean»

Zer gogoratzen duzu 70eko eta 80ko hamarkadetan ezagutu zenuen Ipar Euskal Herriaz?

Hasiera-hasieran, distantzia mantendu genuen, ez genuelako hango egoera ezagutzen, baina berehala hasi genen mugitzen. Nik suertea izan nuen saltsan sartzeko, Enbataren inguruan, aurretik zeuden iheslariekin. Belgikan zeudenak udara pasatzera etortzen ziren. Txikia [Eustakio Mendizabal], Txomin [Iturbe] eta beste batzuk barnealdera joan ziren bizitzera; izan ere, erakundeak hala bultzatuta, iheslarien hedapena eman zen. Hasieratik blaitu nintzen Ipar Euskal Herriko egoeraz. Lehen urtean, Sarako okindegi batean hasi nintzen lanean; hango langile zen Txapela gose greban zegoen eta nik ordezkatu nuen. Han kristo guztiarekin hitz egiten nuen, eta Donibane Lohizunen ere bai, bertako jendearekin. Akaso, bertako jendearekin asko esatea da; egokiagoa litzateke esatea bertako jende abertzalearekin.

Ipar Euskal Herriko gizarteak eta hautetsiek paper nabarmena izan dute ETAren bukaeran. Paper erabakigarria izan dutela esango zenuke?

Bukaeran baino, prozesu horren fase oso batean urrats garrantzitsua egin du gizarte zibilak. Urrats eredugarria izan da, gainera. Hego Euskal Herriarekiko ere eredugarria izan da, nahiz eta gauzak bere testuinguruan kokatu behar diren; esate baterako, errepresioa ez da bera izan toki batean eta bestean. Eredugarria izan da, baina ez soilik gure buruari begira, baita munduan dauden beste prozesuekiko ere. Gizarte zibil horren %90 prozesuaren alde –baita beste herri aldarrikapen batzuen alde ere– ikustea eredugarria da.

Halere, entzungor dira askotan Parisen.

Bai, azpimarragarria da botere zentralistak zer jaramon gutxi egiten dion Ipar Euskal Herrian gertatzen denari, oro har hain babes handia duten aldarrikapenei dagokienez. Halaxe izaten ari da gatazkaren ondorioak gainditzeko momentuan ere. Luhuson gertatu zena ikustea aski dugu; zein irri-egingarri gelditu zen Barne ministroa bere adierazpenekin. Horrek erakusten digu bide horretan jarraitu behar dugula; alabaina, agian, arreta jarri behar dugu Parisen eta nazioartean dauden harietan, haiek mugituz, frantses Estatuak zer-nolako ardura duen ohartarazteko. Arazoa ez da soilik Estatu espainiarrena. Eta, gainera, frantses Estatuak 1945az geroztik kolaboratu du, orduan Francorekin. ‘Terrorismoaren kontrako’ delako borroka aitzakia hutsa da; beste interes batzuen arabera babesten dute elkar estatuek.

‘Así fue’ memoria-liburuan, Xabier Arzalluzek ETArekin 80ko hamarkadaren lehen erdialdean izan zuen bilera bat kontatzen du. Azaltzen du Txomin Iturbe, Eugenio Etxebeste eta zu zeu zinetela bertan, KAS alternatibaz hitz egiteko. Ez zen hurbilketarik egon, eta Xibertako zatiketak bere horretan segitu zuen. Lizarra-Garazi garaia etorri zen gerora; halere, gaur egun, ezkerreko independentismoaren eta jelkideen artean urruntasuna nabari da. Nola ikusten duzu harreman hori? Zer litzateke desiragarri? Zer egin beharko litzateke, zure ustez?

Egia da KAS alternatibaz hitz egin genuela. Ez dakit zergatik, nik esandako zerbaitengatik-edo, «Txominekin hitz egin daiteke, baina Josurekin… hori gorria da, marxista da», esan omen zuten. Hori izan zen maiz ikusten genuen Gorka Agirreren bitartez iritsi zitzaiguna.

EAJrekin ariketa txiki bat egin beharko litzateke, bere ispiluaren aurrean jarriz. Jean Paul Sartrek, Gisele Halimik Burgosko Prozesuari buruz idatzitako liburuan, egoera hipotetiko batez hitz egiten du, non esaten duen, guk aurrera egingo bagenu, EAJ Estatuaren ordezkari bilakatuko litzatekeela. Hau da, EAJ Estatu alderdi bat da. EAJ mugitzen da bere baserria mugitzen zaionean, kezkatzen denean, orain bezala. Gaur egun, praktikan, espainiar Estatuko alderdi bat da. Halere, ez nuke esango EAJrekin ezin daitekeela ezer egin. Ni betikora nator: gure ibilbidea luzea da, eta belaontzia aurrera eramateko bela guzti-guztiak beharrezkoak izango ditugu, eta urrats batzuk emango balira… Alderdi monolitikoa ere ez da EAJ. Subiranistak badaude, horiekin ere kontatu behar da, bela guztien beharra izango dugulako.

EH Bilduk protagonismo handia hartu du; modu deigarrian, Espainiako Kongresuan. Panorama aldaketa bat egon da, ezker abertzalearen tradizioarekiko aldaketa ere ekarri du…

Egoera berria da, eta, iparra argi izanda, beharrezkoa den tresneria guztia erabili behar da Euskal Errepublika lortzeko bidean. Beste gauza bat da nola orekatzen den lan instituzionala eta mugimendu herrikoia. Eta nik honako galdera hau egiten diot nire buruari: desoreka gerta ez dadin, ez ote da, modu positiboan, azeleragailua sakatu behar ezker abertzaleko militantziari eta EH Bilduko jende orori behar dituen tresnak emateko parte hartzaileago izan dadin prozesuan? Urrutitik diot, ditudan informazio mugekin.

Nola ikusten duzu orain zure militantzia gidatu duten gatazkaren konponbidea eta nazio askapena?

Etsaiek, gatazkaren ondorioetara mugatuta, indarrak xahututa, nahi gaituzte. Ez dut esan nahi, ezta gutxiagorik ere, ez direla espresuki arlo horiek landu behar –gizarte zibilaren lana armagabetzean, presoekin ekimenak eta beste–, baina prozesu orokor baten barruan egin behar da. Dena dela, berriro diot: distantziatik horrela ikusten ditut nik gauzak.

200 presotik gora izatea, horrek zer pentsatua ematen du…

Noski, jakina; baina, nire ustez, tronpatuko ginateke esango bagenu orain indar guztia horren bueltan jarri behar dela. Etsaiak horixe nahi du, zuk, Euskal Errepublika eraikitzeko bidea egin beharrean, dena bazter batean uztea. Presoen premiari eusteko ere, gatazkaren ondorioen konponbidean aurreratzeko ere, eremu ezberdinetan egin beharreko lana uztartu egin beharko da.

Euskal Herriaren geroari nola begiratzen diozu?

Itxaropen handiarekin. Gazteriaz akordatzen naiz. Badituzte abantaila batzuk, baina baita faktore oso-oso txarrak ere. Mundu globalizatu honek sekulako alde ezkorrak eta txarrak ditu. Konfiantza handiarekin nago, dena den; horregatik garrantzi handia ematen diot beste garai bat bizitzea tokatu zaigunok dugun nolabaiteko ardurari. Ardura hori, hain zuzen, transmisioan kokatzen dut. Eta kontua ez da gure geroa, Euskal Errepublika, atzera begira eraikitzea. Iraganarekin ez dugu ezer eraikiko. Aurrera begira eraikiko dugu, etorkizunarekin, baina gazte horiei gure ibilbidearen ikasgaiak jakinarazi behar dizkiegu. Beste garai batekoak izanda ere, baliagarriak izango dira gaurko eta biharko.

 

ERLAZIONATUTAKO ALBISTEA

Bizi oso bat ETAri lotuta