Gauzak ondo bidean», martxorako disko berria kaleratzeko asmoa du, berriro ere taldearekin. Baina lehenago, hil honetan bertan, bi kontzertu garrantzitsu ditu, «errespetu handia» erakutsi beharrekoak, urriaren 21ean eta 22an, Bilboko Campos Eliseos antzokian eta Donostiako Tabakaleran, hurrenez hurren, Leonard Cohenen omenez.

Joan den urtean bakarkako bira eta diskoa egin zenituen.

Bai, kontzertu mordoa. Urtebete luzeko bira izan zen. Ordu arte beti taldearekin edo tarteka Nika Bitchiasvilirekin edo Rafa Ruedarekin bikoteka aritu naiz, baina sekula ez bakarrik. Bada arrazoi bat; nonbait, nik ez nuen nire burua prest ikusten bakarkako kontzertu bati aurre egiteko, eta, aldi berean, neure buruari esaten nion egunen batean hori gainditu beharko nuela. Oso urte polita izan da niretzat, oso oroitzapen onez betea. Jendearen erantzuna ere aparta izan da eta ni oso indartuta atera naiz.

Zure ahotsa hauskor antzean sumatzen da, baina, aldi berean, indartsu, beharbada bakarrean nabarmenago.

Uste dut gehiago nabarmentzen dela, bai. Agertokian hiru elementu bakarrik daude: gitarra, ahotsa eta hitzak. Kontzertu ahalik eta dinamikoenak egiten saiatu naiz, ez nuen kontzertu laurik nahi. Eta ahotsak horretarako aukera ematen du, espresioa eremu zabalean erabilita. Beti saiatzen naiz nire espresio naturalena bilatzen, hauskortasun horretan edo behar duenean indarra ahotsa apurtzeraino eramaten, kolpea behar duelako batzuetan, bizitzak ere kolpeak ematen dituelako, eta kantu bat niretzat bizitzaren metafora da. Kantuan niri bizitzako kontraste hori ematea gustatzen zait.

Kantaria baino lehenago bertsolaria izan zinen.

Ikastola garaian sartu nintzen bertso mundura. Jose Ramon Arbek erakutsi zizkigun lehenengo bertso zaharrak Zornotzako Andramari ikastolan. Hamar bat urte-edo nituen nik, eta orduan bertso sorta mordoa ikasi nituen, eta, egia esan, kantatzen genuenak bai, baina doinu zahar haiek sorgindu ninduten batik bat ni neu. Gero Jon Lopategiren eskutik atera nintzen plazetara. Sustraiekiko lotura horrek, puntu folk horrek, doinu horiek eta bertsoen ahozko transmisioak erabat sorgindu ninduten. Bertsoak badauka literaturatik eta musikatik, eta uste dut musikak eraman ninduela bertsolaritzara eta musikak berak atera ninduela bertatik, nahiz eta nire izaeraren zatitxo bat oso bertsolari sentitzen den, eta hori ez dut uste sekula desagertuko denik.

Izan ere, zure hainbat abestik bertso egitura dute.

Bertsolaritzan ibili izanak lagundu egin ninduen, konposatzeko orduan batez ere. Kantu askok bertso egitura daukate eta berez bertso bat kantu bat izan daiteke: hasiera dauka, garapena eta bukaera, kantu batek daukana. Bertsoaren egitura soilak kantuaz pentsatzen laguntzen dizu.

Letra gehienak zuk egiten dituzu, baina izan dituzu hainbat letragile ospetsu: Kirmen Uribe, Jon Maia, Igor Elorza, Unai Iturriaga, Iñaki Aurrekoetxea…

Bai, hor izan dira nire kantugintzan oso modu nabarmenean, eta, ikusten duzunez, gehienak dira bertsolariak, badakidalako haien trebeziaz letrak egiteko orduan. Beste inongo diziplinatan ez dagoelako musikaren eta letraren arteko hain lotura esturik; badakizu, bertsoan doinuari oso modu zehatzean lotu beharra daukazu, eta horrek musikaren eta letraren arteko harremana oso modu sakonean lantzera behartzen zaitu. Gero zuk hori malguago erabil dezakezu ala ez, baina behintzat oinarri hori daukazu. Bai, letragile apartak direla esango nuke, eta nire kantuen maila igo dutela.

Musikari onak ere izan dituzu beti ondoan.

Bai, egia esan, askok uste dute ni hastapenetan bakarrik aritzen nintzela agertokian. Baina beti egon naiz, bakarkako bira egin arte, lagunduta, eta orain ere berriro taldearekin, oso ondo lagunduta. Hor daude Rafa Rueda, Bingen Mendizabal, Koldo Uriarte, Nika Bitchiasvili, orain Angel Celada... oso musikari onak, eta lagunak ere bai. Gertatu zait eurekin nolabaiteko harreman paralelo bat izan dudala; hamahiru urtean aritu gara elkarrekin. Ez da batere erraza. Harreman profesionala eta adiskidetasuna ez dira gauza bera, eta ez dira esparru berean mugitzen. Uste dut hori nolabait kudeatzen asmatu dugula eta horri esker ilusioa izan dugula, oraindik badaukagu; gauzak erraz ateratzen dira eurekin, eta, egia esan, esker ona baino ez daukat eurentzat.

Bira batek nagia ematen du?

Sekula ez, nagirik sekula ez. Zuzenean jotzen ondoen eta erosoen sentitzen naiz. Konposatzen ere bai, gozatzen dut, baina askoz ere lan bakartiago eta gogorragoa da. Kontzertu batean publikoarekiko harremana dago, eta nik beti esaten dut kantari aritzeko arrazoia publikoa dela. Kantaldietan ematen den harreman hori, komunikazioa gertatzen denean, jendearen eta musikariaren arteko zubi magiko hori eraikitzen denean, emozioak joan-etorrian dabiltza...

Gorabeherak ere, ugari, ezta?

Uste dut ofizio hau maratoia dela eta hauspo luzeko korrikalariak izan behar dugula. Fede handia behar da musikaria izateko, norberagan, norberaren proiektuan, norberaren ametsetan… fedea eta eromen pixka bat. Hau ez da egonkorra. Esan nahi dut publikoarekiko harremana. Denetarik dago, baina asko igotzen dira zure trenera eta hurrengoan beste batzuk igo daitezke, baina lehengo asko ez dira jada egongo. Baina ni konturatzen naiz nire trena martxan dagoela. Hurrengo geltokian, hurrengo kontzertuan, jendearekiko kontratua berritu behar dudala sentitzen dut beti. Ni hemen nago eta egiten ari naizena proposatzen dizut, merezi duelako. Baina hori esan ez, erakutsi egin behar da, eta horretarako dena eman behar da. Gero kontratua berrituko da ala ez, baina filosofia hori da, eta batzuetan oso hil ala bizikoa ematen du, baina ez dugu beste erarik gure profesio hau bizitzeko.

Proiektu partekatuak ere egin izan dituzu, «Bar Puerto» kasu.

Topaketa polita izan zen “Bar Puerto”. “Espilue” diskotik nentorren, inertzia indartsu batetik, kontzertu asko eginda, disko asko salduta… eta gogoratzen naiz inertzia hura nahita apurtu nuela; egia esan, ez dakit asmatu nuen ala ez, ez dakit komertzialki ona izan zen, baina nolabaiteko zurrunbiloan nengoen, eta presa ipini nion ur laster hari. Topaketa bat sortu nahi nuen, eta gonbita luzatu nien Kirmeni letrak egiteko eta Bingeni konposizio lanetan laguntzeko. Gero Josu Zabala eta beste musikari lagun batzuk elkartu ziren. Uste dut oso ausarta izan nintzela… ausarta edo txepela, e? Baina uste dut horrek aldatu zuela nire ondorengo ibilbidea. Kirmenekin eta Bingenekin egin nuen gero “Zaharregia, txikiegia agian”, esperientzia ikaragarri ederra izan zena. Eta “Jainko txiki eta jostalari hura” egiteko Joxan Lizarribarren heriotzak elkartu gintuen Rafa, Bingen, Kirmen, Mikel [Valverde] eta bostok. Ziklo polit eta emankorra. Alde batetik inertzia bat moztu eta bestetik beste bat sortu nuen.

Bakarkako esperientzia amaituta, baduzu beste proiekturik?

Bai, udatik hona taldearekin nago berriro, eta orain, martxorako disko berri baten asmoa daukagu… gauzak ondo bidean, e? Zeren berez atzerapen batetik gatoz. Eta horrek ekarriko du, espero dugu, halako bira bat. Ez dakit, nik uste dut pare bat urteko proiektua badaukagula.

Lehenik, baina, Leonard Cohenen omenezko kontzertuak.

Bai, hil honen 21ean eta 22an, Bilbon eta Donostian, hurrenez hurren. Lan ikaragarria daramate, ia disko bat prestatzeak bestekoa. Oso lan polita da, baina errespetu handikoa ere bai. Kontzertu horien herena nire katuekin osatuko dut, eta gainerako bi herenak Cohenen abestien bertsioak izango dira.

Bertsolaritza ere ezagutzen duzu. Hil zorian ematen zuen antigoaleko jarduna inoiz baino biziago dago, onarpen kultural eta sozial ikaragarria lortuta.

Bai, kontzientzia kolektibo batetik etorri delako. Baten batek emango zion hasiera horri, baina gero talde lana dago atzean. Kontzientzia kolektibotik, talde lanetik eta sustrai oso sakonak dituen mundu batetik dator. Gaur egun, esango nuke euskal kulturari oro har hauspo handia ematen diola bertsolaritzak. Arnasa ematen dio, bereziki.

Euskal kantagintzan, bistan da gauza onak egiten direla, baina ez da antzeko fenomenorik gertatu.

Izaerak sartzen direlako jokoan. Bertsolaritza, nahiz eta musika eduki, kantatzea da, ez da musika. Musika askoz ere askotarikoagoa da. Bertsolaritza oso diziplina zehatza da, oso aberatsa espresio aldetik, baina erabat zehatza. Musikak, aldiz, badauka beste izaera askotariko bat, esan dizudanez, estilo aldetik, mundu osoan ematen da modu masiboan... Gauza ezberdinez ari gara, eta uste dut ezin direla konparatu. Euskal Herrian oso zaila da euskaraz... tira, euskaraz edo erdaraz, modu profesional batean musikatik bizitzea. Bertsolaritzan ere uste dut profesionalak oso gutxi direla, baina horrek ez du murrizten bertsolaritzaren ezagutza eta transmisioa; hala ere, segur aski, oso inportantea da eliteko bertsolari batzuk egotea eta ogibide hori izatea.

Eta kantagintzan?

Musikan berdin, baina mundu indibidualagoa da, uste dut norberak nahikoa daukala bere proiektua aurrera atera eta bere arnasa zaintzearekin. Baina bertsolaritzan bezala, uste dut hemen ere izan behar dela irakaskuntza, amateurismoa eta profesionaltasuna. Euskaraz kantatzeak erakargarria izan behar du, eta erakargarria izateko modu profesionalean bizitzeko aukera eman behar du, eta horretarako transmisio aukera egon behar da. Transmisioa euskaraz askoz zailagoa dela jakinda, gaztelaniazko eta ingelesezko kultura, erdarazko kultura, erabat inbaditzailea delako. Beharbada hitz gogorra da, baina ulertzen da, ezta? Erabat desproportzionala da aldea euskarari begira, askoz lan handiagoa da transmisio hori euskaraz bermatzea. Eta transmisioa bermatzeko espazioak ere bermatu eta sustatu egin behar dira. Inoiz heltzen bada eguna musikari guztiok amateurrak garena, akabo transmisioa segur aski, zeren ez da erakargarria izango euskaraz kantatu eta hortik bizitzen saiatzea. Erakargarria izateko profesionaltasunaren amua egon behar da, baina horretarako sare bat behar duzu, ekosistema bat, eta gure ekosistema agian ez da ekosistema purua izan behar, baina euskara behar du. Eta etengabeko hauspoa. Euskara defizitarioa dela, gurea kultura defizitarioa dela onartu behar da, hezkuntza eta osasungintza diren era berean, eta ez dakit hori guztiz onartzen den. Momentuz gu ez gara zein baino zein, ez gara gizarte elebidun batean bizi, nahiz ofizialki elebidunak garen. Desoreka hori onartuta, hor oso serio lan egin behar da eta ez dakit zer puntutaraino egiten den.

Euskal kultura kikilduta ikusten duzu.

Oraindino batzuetan jendea kikilduta ikusten dut euskararen inguruan, ez bakarrik hiztunak, baizik eta kulturan erabaki inportanteak hartzen dituen jendea ere bai, Gobernua bera. Uste dut klase politikoa ez dela konplexu horretatik libratzen. Uste dut anbizioa falta zaigula. Musikariak, euskaraz ari garenoz ari naiz, oro har oso gauza on asko egiten ari dira, baina gauza horiek, tamalez, ez dute jendearenganako bidea egiten eta artistaren eremu intimoan geratzen dira, eta sekulako galera gertatzen da. Gutxienez egiten diren gauza on guztiek argia ikusi behar lukete, nahiz eta defizitarioak izan. Baina gutxienez aukera eman behar dizute, prestigiodun zirkuitu batean egon behar dira. Neurri batean instituzioek bermatu beharko lukete hori.

Diru kontua al da?

Batez ere, jarrera kontua da. Neure buruaz hitz eginda, uste dut anbizio handiko pertsona naizela, ogibidea euskaraz kantatzen atera nahi nuelako, bizi nahi dudalako, mundua ezagutu nahi dudalako, ez bakarrik euskaldun jendea, hurbiltzen dena, eta, hurbiltzen ez bada, neu hurbilduko natzaio. Euskaraz bizi nahi dut hemen eta munduan zehar, eta horretarako anbizioa izan behar duzu, eta ausarta izan, beldurrik ez izatea kanpora ateratzeko, edozein lekutara. Erabat sinetsita atera behar duzu egiten ari zarenaz. Guk anbiziodun jendea behar dugu, eta hor klase politikoa ere sartzen da, normalean erabaki inportante asko hartzen dituztenak, horietako asko guri dagozkigunak. Oro har, gobernuak gobernatzen duelako akaso ardura handiagoa dauka, eta igoal gehiago exijitu behar zaio zentzu horretan. Askotan pentsatzen dut txikira jokatzen dugula eta ez dugula neurria ematen. Seguruenik hori eraman daiteke antzerkigintzara, dantzara... baina ni neu ezagutzen dudanaz ari naiz. Kulturaren osasunaz galdetzen badidate, kalitateari begira, uste dut euskal musikagintza oso sano dagoela, benetan mundu mailan erakusteko moduan. Baina galdetzen badidazu sorkuntza horren ekosistemaz, sorkuntza hori gero espazio fisiko batean ematen baita, espazio hori ez dut hain ondo ikusten. Problema ez da gu Madrilen ikusezinak izatea, hala garelako, oro har. Politikoki ez gara ikusezinak, baina, kulturalki, erabat. Espainian gu ikusezinak gara, gu ez gara Espainiaren imajinario kolektibo horren parte, eta ez bagara horren parte, nola nahi dute gu hurbil sentitzea?

Arazoa ez dela Madrilen ikusezinak izatea diozu.

Horretara noa. Arazoa gu hemen bertan ikusezin bilakatzea da. Hemen, herri honetan, batzuentzat, herritargoaren zati batentzat ikusezinak gara. Eta hori dramatikoa da. Zaila izango da hemen kultur naziogintzan aurrera egitea ikusezintasun horretan segituz gero.

Ezkorra zara?

Ez, baikorra naiz, bestela ez dago musikan jarduterik. Irrazionaltasunerainoko optimista izan behar duzu sinesten duzun horretan sinesteko. Eta jende baikorraz inguratuta nago. Euskal kantagintzak baikortasuna behar du, baina baikortasun hori elikatu egin behar da. Eta hortik harago, euskarak berak oraindik prestigiotze bat behar du, eta horretan klase politikoa, jarrera aldetik, oso inportantea da, gobernuan daudenak eta ez daudenak. Askotan esan dut ezer gure eskura badago, nazio kultural bat osatzea dela, sendoa. Eta ni nazio kultural horrek arduratzen nau gehienbat, zeren hori desagertzen bada, akabo, eta orduan niri berdin dit hemen bizitzeak edo Danimarkan. Herri kulturalki asimilatu batean bizitzeko arriskuan gaude, eta hori klase politikoak ikusten duen zalantza dut. Nik, baikorra izan arren, oso gertu ikusten dut, hain da boteretsua beste kultura horien makina. Gu ez gara hain boteretsuak, baina baditugu eskumen batzuk, ahalmen batzuk. Erabil ditzagun. Erabil dezagun kontzientzia eta anbizioa beste kultura horiei begietara begiratzeko, ez behetik gora. Ez dugu independenteak izan behar –ez diot ez nukeela nahi, e?–, daukagunarekin, orain, askoz gehiago egin genezake egiten duguna baino, asimilazio hori gerta ez dadin. Kulturen arteko bizikidetza izan behar da, ni ez nago horren aurka, baina euskara egon dadila hor zein baino zein, hori da bermatu behar duguna, eta horretarako esfortzu berezia egin behar da. Ezin duzu autokonplazentzian erori, engainu ikaragarria izango litzateke, eta sarri uste dut engainu horretatik gertu bizi garela, eta ni neu ez nago engainu horretan erortzeko prest. Nik neure lana ahalik eta duintasun handienaz egin behar dut. Nire lana plazaratzen saiatzen naiz, hemen eta kanpoan, baina plaza nagusia hemen dago, Euskal Herrian.