Sormenetik bizi. Izan daiteke planteatze sakona, baina baita irrigarri eta absurdoa ere, ugaritan eramaten baititu euskaraz sortzeko hautua egin duten artistak gurutze-bide, arrakala eta amildegi izugarrietara. Ander Lipus (Markina-Xemein, 1971) antzerkilari eta aktorea eta Maialen Errotabehere (Arrosa, 1983) kantaria aritu ziren, beste behin, tximinoarena egiten Durangoko Azokako Gogoetaren Plazan. Tximino itxurarik ez badute ere, are gutxiago gorilen antzik, monokerietan jardun ziren, beste hainbat sortzaile bezala.

Ez beza gaizki uler irakurleak lerrootara ekarritako adjektibazioak, ez baitira inola ere iseka edo burla merkeak. Tximino izatea, izaera batekin errotutako zera da, eta euskaldun oro, artista edo desartista, bada inoiz nonbait tximu. Ander Lipusengan dago euskal tximino komunitateari dagokion azalpena. «Gu hemen hitz egiten ari garen momentutik tximinoak garela kontutan izan behar dugu, zeren euskal kultura egiten dugu. Eta gure kultura ez dago espainiar hegemoniaren edo ingeles edo frantses hegemoniaren pare, beste batzuen pean gaude. Gurea ez dakit kultura den, ez dakit iristen den horretara». Euskaraz egiteko hautua hastapenetik datorkio. «Hasieratik antzerkia egin nahi nuen eta gero kontzientziatzen joan nintzen, zer egin nahi nuen, euskaraz egin nahi nuela eta nire herrian egin nahi nuela».

Ipar-Hego konexio horretan, Maialen Errotabehere bere hautuaz aritu zen. «Musika maite dut, kantua bereziki. Baina euskaraz sortzea beste gauza bat izan da bizitzan, bereziki galdu nuelako euskara zenbait urtez eta erdia nintzen. Hizkuntza berreskuratzeak on egin dit, kontuan hartu dut ere nire musika, nire kantuaren egiteko manera eta horretan antzeman ditut gauza biziki inportanteak enetako». Euskal tximino bikoa atzo Azokan. Maia Muruaga moderatzaile-domatzaile.

Lipus... torero!

Eta zer dakar euskal sortzailearentzat bere lanaz bizitzeko hautua egiteak? «Niretzat profesional izateko hautua ez zen zaila izan, argi izan dudalako lehenengo momentutik nire ofizioa aktore izatea zela. Ez dut arazorik izan profesional izateko. Arazoak bai izan ditut Gizarte Segurantzan ez dutelako sinisten profesional naizela». Eta Lipus torero jarri da. «Gure lana ‘Artistas y Toreros’ delako estatutu batean erregulatzen da. Iraingarria da. Nire lana torero batekin konparatzea iruditzen zait oso gogorra. Oso fuertea».

Hasi da tximinoa platanoa zuritzen. «Iparraldean antzerki taldeak elkarteak dira. Espainiako legeari lotuta gaudenez, guk enpresak sortu behar ditugu. Txorizoak eta odolosteak egitea eta antzerkia egitea berdin-berdina da. Guk enpresak sortu behar ditugu eta horrek gatazkak sortzen ditu zure sorkuntza bidean esparru berriak ireki nahi badituzu. Ez dut imajinatzen futbol zelai bat futbol talderik gabe, baina 11.000 antzerki areto daude antzerki talderik gabe».

Harian jarraitu du Lipusek. «Iparraldean legedia beste era batera maneiatzen dute, baina hobe frantses kultura egitea, zeren euskaraz egiten badute ez da laguntzarik izango, tximinoen hizkuntza bat izango baitute». Eta, azkenean, irentsi du banana. «Iparraldera joaten garenean oso zaila da katxe egoki batekin aritzea. Urtarrilean Baionako Lizeoan zortzi emanaldi egingo ditugu, baina katxea bi emanaldi egingo bagenitu bezalakoa izango da. Baina tximinoak gara eta gure tximinoak zaindu behar ditugu!». Bapo geratu da Markina-Xemeingo gorilatxoa.

Ipar Euskal Herriko egoerak badu bestelako abantailarik Maialen Errotabehereren arabera. «Gurea ez da estatutua, erregimena baizik». Berak badu Estatuarekin egindako kontratu bat. «Frantzia uste dut badela munduko herri bakarra erregimen berezi horrekin, beraz, defendatu behar da». Zehaztapenak eman zituen: «Egunero alokazio minimo bat jasotzen dut. Ez badut gaur kontzerturik minimo bat kobratuko dut, beraz, segurtatzen dut hilabetean zerbait, bederen. Hori bikaina da. Gero kontzertu bat ematen badut eta dirua irabazten badut, beharbada bi eguneko alokazioa kenduko didate».

Tximinoak, kaiolan

Euskal Herriko antzoki eta aretoak sortzaileen esku uzteko premia jarri dute azpimarran bi sortzaileek. Errotabehere Baionan bizi da eta hango esperientzia izan du aztergai. «Erresidentziak (artistikoak) kanpotik etortzen dira eta errazki irekitzen zaizkie ateak. Baina nik antzokia behar badut, pagatuko dut dena. Lanean ari naiz urte osoan hiri horretan, elkarteekin, militantziagatik ere bai, eta nire lana erakutsi nahi dudanean zinez pagatu behar dut. Iparraldean baditugu zailtasun asko euskaraz egiten diren lanak erakusteko». Tximinoak, kaiolan.

«Prekarietatera ohitu egiten zara» Ander Lipusen arabera. «Antolatzen duzu bizitza eta sorkuntza prekarietate horretatik lan egiteko». Donostia 2016 aipatu eta ukabilak bularraren kontra kolpatzen hasi da. «Ez dakit zenbat itsasargi eta farol zeuzkaten haien proiektuan, gure herriaren inguruan. Ba gu joan ginen proposamen zehatz batekin: ‘Francoren bilobari gutuna’. Hamalau aktore eta musikari batekin egin nahi genuen. Donostia 2016ri katxe hori ordaintzea eskatu genion, hartara herrietan aurkeztu ahal izango genuelako –herrietako antzokiek ordaintzeko garestiegia zela iritzita–. Ez ziguten erantzun ere egin. Gero ekartzen dizkizute ez dakit zenbat gauza potolo eta jartzen zaizu berriro tximino aurpegia, baina mala ostiarekin».

Prekarietatea sormen baldintza da Errotabehereren kasuan. «Prekarietate horretan beti sortzen duzu, baina egiten duzu diruaren arabera. Hori biziki bortitza da, nire buruan dauzkadan gauzak ttipitzen ditudala diruarengatik. Zentsura bat ezartzen diot ene lanari».

Aterabidea? Kultur politika eraginkorrak izatea. Ez proiektu zehatzak soilik lagunduko dituztenak, baizik sorkuntzari norabidea emango diotenak. Bitartean, segi dezatela tximinoek oihanera. Uxa!