Duela 90 urteko apirilaren 14ko goizaldean zurrumurruak iritsi ziren Eibarrera, Estatu espainolean Errepublika erabateko gertakaria zela esanez. Bi egun lehenago egindako udal hauteskundeak benetako plebiszitu bihurtu ziren, eta Alfontso XII.aren monarkia ondorengo erregimen politiko errepublikar berri batekin amaitu zen.

1929rako hogeiko hamarkadako goranzko ziklo ekonomikoa amaitu zen. Lan gatazkak ugaritu egin ziren eta Primo de Rivera, erregeari ohartarazi gabe, goi agintari militarrekin harremanetan jarri zen eta dimisioa eman zuen. Oposizioak monarka egin zuen diktaduraren gaitz guztien erantzule, eta Damaso Berenguer eta Juan Bautista Aznar almirantearen gobernuek ez zuten aukerarik izan.

Alderdi errepublikano nagusiek Donostiako Ituna sinatu zuten 1930eko abuztuan, monarkia indargabetzeko. Jacako altxamendua Errepublika ezartzeko ahaleginetako bat izan zen ere eta, porrot egin arren, errepublikanismoa indartuta atera zen udal hauteskundeei begira.

Emaitzen eragina erabakigarria izan zen; izan ere, Estatu espainoleko probintzietako hiriburu gehienetan eta hiri garrantzitsuetan errepublikanoen hautagaitzak nagusitu ziren. Errepublikanismoaren garaipena Eibarren ere islatu zen: sozialistek 10 zinegotzi lortu zituzten, 8 errepublikanoek eta bat EAJk.

Toribio Echeverriaren bertsioaren arabera, Donostiatik Madrilera, Bartzelonara eta Bilbora arraina garraiatzen zuten bi kamioilari izan ziren albistearen eramaileak, eta Juan de los Toyos eta Enrique de Francisco sozialistei Estatuan Errepublikaren berehalako aldarrikapenaren berri eman zieten.

Hala ere, Jesus Gutierrez Arosa historialariak ‘La insurrección de octubre del 34 y la II República en Eibar’ liburuan jasotzen duen arabera, Indalecio Prietok kontatu zuen 1930eko «iraultza ahaleginaren» ondoren Ondarretako Zigor Auzitegian espetxeratutako buruzagi errepublikanoek Eibarko kideei Errepublika aldarrikatzeko asmoen berri ematea erabaki zutela.

Liburuan ere agertzen denez, gertakarietan parte hartu zuten beste batzuek diote Toyosek Errepublika «aldarrikatu» edo «prestatu» [gazteleraz, «programar» la República o «proclamar» la República] antzekotasun fonetikoari buruz egindako interpretazio okerretik abiatu zela aldarrikapena.

Dena dela, Toyosek gogoratu zuen goizeko 5.00etan zinegotzi hautetsiak bildu zituela Herriaren Etxean, eta bertan egin zutela zinegotzien banaketa –Alejandro Telleria jarri zen alkate eta Toyos, alkateorde–. «Goizeko seiak baino lehen, herri osoa plazan bilduta zegoela, zinegotziok bilkura egin genuen Udaletxean, eta aho batez erabaki genuen Errepublika aldarrikatzea».

1931ko apirilaren 14ko goizeko 06:30ak ziren, eta Toyosek hiru koloreko bandera altxatu zuen udaletxeko balkoian. Ordurako, festa nabaria zen hiri osoan, herritarrak, musika bandak lagunduta, ‘Marseillesa’, ‘Internazionala’ eta ‘Gernikako Arbola’ ereserkiak abestu zituzten. Eskailera handi bat jarri zen udaletxearen fatxadan, suhiltzaile batek plazari izena ematen zion Alfontso XIII.a plaka kentzeko eta II. Errepublika Plaza inskripzioarekin ordezkatzeko.

Estatu osoan herritarrak kalean zeuden, baina Eibarren izan ezik beste inork ez zuen errekuplika aldarrikatu. Arratsaldean, Lluis Compainsek eibartarren keinua errepikatu zuen eta handik gutxira Francesc Maciak Kataluniako Errepublika aldarrikatu zuen Bartzelonako Diputaziotik. Arratsaldeko 15.00etan Madrilgo Komunikazio Jauregian bandera errepublikarra jarri zuten.

Hurrengo eguna pozgarria izan zen Eibarko herritarren artean, nahiz eta Gutierrez Arosa historialariak liburuan anekdota garrantzitsu bat azaltzen duen: «Desadostasunak sortu ziren Udalak erabaki zuelako Errepublikako banderak, ikurrina eta Elkarte Sozialistakoa balkoian jartzea, baina iritzi desberdinak zeudenez, azkenean errepublikarra bakarrik jarri zen».

Errepublika Hego Euskal Herrian

Donostiara 14ko arratsaldeko bostetan iritsi zen aldarrikapena. Gipuzkoan igandean koalizio ezkertiarrak irabazi zuen leku bakarrenetakoa zen hiria, Irun eta Eibarrekin batera. Garai hartan, Gipuzkoa zen Estatuko probintzia erakunde administratiborik txikiena, baina 300.000 biztanle baino gehiago zituen, eta baita estatuko immigrazio tasarik altuena.

‘Historia de Euskal Herria’ liburuan Jose Maria Lorenzo Espinosa historialariak zehazten duenez, hazkunde demografikoa nekazaritzaren sektorearen ordez sektore industriala ezartzean oinarritutako garapen ekonomikoari zegokion, biztanleria aktiboaren %41ri lana ematen baitzion.

Egoera politikoari dagokionez, Lizarrako Autonomia Estatutuaren proiektua defendatzen zuten indarrak, hau da, EAJ eta Komunitate Tradizionalista, Bizkaia eta Gipuzkoako barrutietan aurkeztu ziren ekaineko hauteskunde orokorretan.

1931ko uztailean, Partidu Errepublikarren Federazio Lokala sortu zen Donostian, Pasaia, Irun, Errenteria, Arrasate eta Eibarrera zabaldu zelarik. Hauteskundeetan, Juan Usabiaga Gorteetara eramatea lortu zuten errepublikarrek, sozialistekin eta ANVrekin egindako koalizioan.

Depresio ekonomikoa indar handiagoz sentitu zen Bizkaian, eta krisiaren lehen eragin soziala langabeziaren eta langile klasearen pobretze orokorraren bidez iritsi zen. II. Errepublikaren ezarpenarekin, indar politiko berriak agertu ziren eta errepublikarren partidu sistemak aldaketak jasan zituen.

Arabak XIX. mendeko egitura ekonomiko eta sozialekin lotura luzea zuen, Lorenzo Espinosak kontatzen duenez. Biztanleria aktiboaren ia bi herenek nekazaritzaren sektorean lan egiten zuten.

Eskuin espainolista Komunitate Tradizionalistak monopolizatzen zuen, eta EAJk ordezkatzen zuen programa 1930etik aurrera hasi zen gehiago zabaltzen. Hala, talde monarkikoek Gasteizen irabazi zuten arren, Lorenzo Espinosarentzat «deigarria» da Araban udal hauteskundeetan errepublikano-sozialista talde «atomizatuen» garaipena erregistratu izana. Haatik, joera hori gelditu egin zen 1933ko hauteskundentan.

Nafarroako egitura soziala Arabakoaren oso antzekoa zen. Lehen sektoreak, 1930ean, Nafarroako biztanleria aktiboaren %60 baino gehiago hartzen zuen. Horri emigrazio handia gehitu zitzaion, XX. mendeko lehen hogeita hamar urteetan 61.600 pertsonak utzi baitzuten lurraldea.

Gasteizen eta Iruñean, non jaimistek arrakasta izan zuten apirileko hauteskundetan, Bigarren Errepublika aldarrikatu ondoren, maiatzaren 31n bozketak errepikatu ziren, errepublikanoen garaipen banarekin. Nafarroako kontrol politikoa errepublikano eta sozialistek hartu zuten.

Errepublikaren etorreratik eta hauteskunde kanpainarekin batera, batez ere EAJk bultzatutako estatutu prozesua garai hartako une garrantzitsuenetako bat izango da Euskal Herrian, 1936an lehen euskal Gobernuaren eraketarekin amaitu zena.