Ohiko gaiei –haurtzaroa, sustraiak– berriak gehitu dizkie nobela berrian Kirmen Uribek, migrazioa eta norberak hartutako erabakien pisua, tartean, azken urteotako bizipenen isla.

Rosika Schwimmer zuen zain New Yorkeko Dorothy and Lewis B. Cullman Center liburutegian. Haren bizitza biltzen duten 176 kutxa, zehatzago. Altxor hura izan zen hari matazari hasiera eman ziona. Eta bidean, elkarri jositako hari mutur ugari, oihartzun jolasean. «Idazle hobea bihurtzea, ausardia berreskuratzea» zuen helburu AEBetara joatean ondarroarrak eta pozik dago «nobela berrian emandako jauziarekin».

Zer moduz New Yorken?

Oso gustura nago. 2018an beka eskuratu eta urtebeterako joan ginen hara. Baina ikusi genuen urtebete ez dela ezer hango giroan sartzeko eta hiria ezagutzeko. Bigarren urtea egin nuen Columbiako Unibertsitatean idazketa eskolak (ez-fikzioa poesian, nobelan…) ematen eta orain New Yorkeko Unibertsitatean nago.

Joycek ‘Ulises’ Parisen idatzi zuen. Frantsesez inguratuta berak ingelesa lehenkatu zuen bertan. ‘Ulises’ da bere libururik bikainenetakoa eta non idatzi zuen? Kanpoan. Kafkak ere alemanez idazten zuen, baina txekiera edo yiddisha hitz egiten zen gune batean. Niri ere Euskal Herritik ateratzeak on egin didala uste dut. Astia dut pentsatzeko eta ikasten ari naiz, hori zen helburua, idazle hobea bihurtzea. Eta ausardia pixka bat berreskuratzea. Ez aritzea beti molde bereko nobelak idazten. Gainera, nobela honetan nabari da, jauzia dago, oso desberdina da. Eta jauzi hori egiteko aukera New Yorkek eman dit. Beste kitzika batzuk daude, beste idazle batzuekin hitz egiten duzu, mundu osoko idazleak… Jakina, euskaraz idazten jarraitzen dut eta jarraituko dut, baina harreman berri horiek emaitza hau eman dute.

Munduaz zenuen ikuskera aldatu zaizu?

[Irribarrea] Ez, finkatu egin zait. Nire euskalduntasuna orain finkoagoa da hemen bizi nintzenean baino. Oso gustura nago han euskaraz idazten eta gainera uste dut munduak hori behar duela, hizkuntza ez-hegemonikoetan idazten duten idazleak eta beste forma batzuk planteatzen dituztenak. Guk ezin dugu idatzi hegemonikoen moduan, euskaldunok bilatu behar ditugu kontatzeko modu berriak.

Aspaldikoa da zuk AEBekin duzun harremana. Elizabeth Macklinek zure aurreko lanak itzuliak ditu ingelesera.

2003an izan genuen keinua Elizabeth Macklinekin batera hara joateko eta errezitaldia egiteko Mikel Urdangarin eta talde osoak, euskaraz New Yorken, eta geroztik lotura horri eutsi egin diot. Zerbait ikusten dute, ez dakit… nire literatura publikatzen dute, interesa daukate. Han badut orain soroa lantzeko. Gauza bat da publikatua izatea, baina gero ahaztu egiten zaituzte. Nik jarraipena eduki nahiko nuke ingelesera itzulitako lanekin.

Kontadazu liburuan agertzen diren 176 kutxen istorioa.

Sortzailea intuizio batetik abiatzen da eta gero dator kontzeptua, teorizazioa. 70eko hamarkadako emakume feministen eragin handia izan dut txikitatik. Nire hezkuntza ez da izan kristaua, bestelakoa izan da. Desberdina sentitu izan naiz askotan eta emakume iraultzaile haien inguruan bizitako haurtzaroa kontatu nahi nuen. Horregatik aurkitu nahi nuen New Yorken halako aire bat izango zuen norbait. Internet bidez liburutegiko artxibategian sartu nintzen horren bila. Bertan bizitzak daude gordeta. Ez bakarrik emakume feministenak, kontrakulturako jendea, idazleak, argazkilariak, LGTBQ… Jendeak bertan uzten du pertsona horietaz bildu duen materiala. Haietako bat Rosika Schwimmer zen. Zelako figura! Ondoren eskatu nuen beka han lana egin eta euskaraz nobela idazteko bere inguruan. Erakargarria egiten zitzaidan baita nola egon zen liburutegiko langile bat liburua idazten 40 urtez eta sekula ez zuen bukatzen. Idazlearen amesgaiztoa. Erronka jarri nion nire buruari. New Yorkera joan, kutxak zabaldu eta zer gertatzen zen ikusi; kutxak zabaltzeak zer sortzen duen nire burmuinean eta gero hura jaso.

Hainbat bertsio idatziak nituenean pandemia iritsi zen eta dena aldatu zuen. Umeekin etxean geunden eta nire obsesioa zen umeak pozik egotea. Eta erabat utzi nuen nobela. Ez zait gertatuko Edith Wynner-i bezala ez zuela liburua bukatu? Madarikazioa? Eta fokua aldatzea erabaki nuen, idazlearen bikotekideak konta zezala, idazlea kanpotik ikus genezala. Apurtu autofikzioaren legeekin. Horrela sortu zen Noraren zati osoa. Pandemian aspaldi ikusten ez duen lagunari kontatzen dio bere NYeko bizitza eta haurtzaroko oroitzapenak ere badatozkio. 

‘Bigarren zatia gehiago gustatzen zait lehenengoa baino!’, pentsatu nuen. ‘Zer pentsatuko du irakurleak?’, galdetzen nion neure buruari. Lehenengo zatia oso landua da, literarioa... eta bat-batean bigarrenean pertsona batek koadernoan idazten du hizkera askoz zuzenago eta sinpleagoarekin.

Bada sorpresarik.

[Barrea] Bai, sorpresa handia dago, bigarren zatiak asko ematen dio liburuari. Eta gero ikusten da, olatuaren antzera, Euskal Herriak gero eta pisu gehiago hartzen duela, sorterriak, nondik zatozen. Noraren zatia oso polita da, bera da lotura egiten duena Euskal Herriarekin.

Zure literaturgintzan badira konstante bat erroak.

Bai, baina bitxia da, nik ez dut nahi nire buruaz hitz egin, erabiltzen ditut elementu errealak sinesgarriago egiteko baina helburua ez da beraien historia kontatzea, garai baten historia kontatzea baizik.

Forma lehenetsi duzu nobelan.

Lehenengo zatia nobela pre-pandemikoa da. Eta dena aldatu zen. Ezin nuen horrela idazten jarraitu eta horrexegatik aldatu nuen ikuspuntua. Eta sinbolikoki iruditzen zitzaidan oso garrantzitsua zela gizonezkoa isiltzea. Lehenengo zati osoa gizonezkoak kontatzen du, bigarrenean emakumeen ahotsa dago. Nire buruari galdetzen nion, ‘zer egin behar dugu gizonezkook?’. Egin behar duguna da tokia utzi eta emakumezkoei entzun.

Autofikzioarekiko distantzia markatu zenuen liburuaren aurkezpenean. Zergatik?

Asko erabili izan da. Nik ere bai “Bilbao-New York-Bilbao” nobelan. Baina oso gastatua dago terminoa, gaur egun literaturak beste bide batzuk hartu ditu, oso ohikoa da egilea egotea literaturan. Aldendu nahi izan dut termino horretatik. Ez da hain garrantzitsua ni agertzea ala ez, horrekin jolastu egiten dut, beste elementu bat da.

Uri zure «alter ego»-a da.

Bai, hala da, ez da dena egia, baina gauza asko bai.

Urik nobelaren pasarte batean dio «kutxak zabaltzeak nire barruko beste kutxak zabaltzea ekarriko zuen». Zure kasuan ere hala izan zen?

Bai. Nik uste dut haurtzaro zoriontsua izan nuela, baina matxismoak zer pisu zuen, umeei erasoak ohikoak ziren, zegoen mobida politikoa, hori dena… distantziarekin zer gauza bizi izan genituen konturatu nintzen. Horregatik bukaeran umeak agertzen dira baina beraiek dute iniziatiba, beraiek egiten dute bideoa eta diote ‘gurasoak ez dira enteratuko’ [barreak] Leiho argia da, umetxo hauek ez dezatela izan guk izan genuen haurtzaro nahasia, hainbeste markatu gintuena.

Rosika Schwimmerrek sentitzen du bere ametsaren atzetik familia abandonatu duela.

Bai, Euskal Herrian nik uste jende askok izan duela sentimendu hori. ‘Zenbat eman dudan, zer militantea izan naizen, baina agian denbora gutxi egon naiz maite dudan jendearekin’. Alde hori ere azaldu nahi nuen. Mundua aldatu duen jende horrek peaje bat ordaindu duela eta aitortu egin behar zaiela, azkenean. Rosikak lana egin zuen feminismoan, saiatu zen I. Mundu Gerra geratzen, gero II. Mundu Gerran Europatik ihesi AEBetara zihoazen errefuxiatuak jasotzen saiatu zen… baina horrek badu ifrentzua. Aitorpena egin nahi nion. Eta gainera, konturatzen naiz sakrifizio handiz egindako lana hor dagoela, gaur egun ere oso bizirik daudela bere ideiak.

Erlaxatu egin ginen, gai hauek garrantzia galdu zuten, indibidualismoa zabaldu zen batez ere 90eko hamarkadan. Kolektiboak ez zuen garrantzirik eta nik uste dut norberaren zorionak ez duela ezer balio besteak ez badira zoriontsu. Hori esaten zuen Albert Einsteinek. Oreka lortu behar dugu. Ondo dago askatasuna edukitzea pertsona bezala baina guztiona bilatu behar da. 

Zer izan da nobela honen bidean politena eta zailena?

Politena pertsonaiak aurkitzea, Nora, Maider, bat-batean agertu zaizkit. Eta jakina, liburutegian lanean egotea. Zailena idazketa bera, oso landua dago, hiruzpalau idazketa ditu. Esaldi bakoitza ikaragarri landua dago, zer irudi sartu, egiten diren trantsizioak garai batetik bestera… eta agiri historikoen pisua kentzea ere zaila izan da. Asko kendu dut nobelan. ‘Elkarrekin esnatzeko ordua’ liburuan ez nuen hainbeste kendu, historikoagoa da, eta gustatzen zait testura hori, dokumentalaren antzekoa, baina nobela hau fikziora hurbiltzen den zerbait da.

Migratzaile sentitu zara han?

Bai, uf! Oso migrante. Oso zaila da, gogorra. Gu Euskal Herrian bizi gara eta ez dugu imajinatu ere egiten Asiatik edo Latinoamerikatik datozenek dituzten zailtasunak. Oso zaila da hona, Europara, egitea. Hori ikusi dut hara joan garenean. Osasun Segurantzarik gabe egon gara, dirurik gabe –hori azaltzen da nobelan–, nahiko egoera larrian. Orain hobetoxeago gaude.

Eta bi haurrekin.

Bai, umeekin desberdina da. Borrokatzen duzu beraiengatik. ‘Zergatik gaude hemen, zergatik ez goaz hara?’, galdetzen diozu zure buruari. Baina jarraitzen duzu pentsatuz hobetuko dela.

«Migrariok ez dakigu zer dakarren geroak, baina jakin badakigu iragana ez dela izango behin izan zena», dio.

[Irribarrea]. Bai, nola aldatu egiten zaren pertsona moduan han, eta iraganarekin duzun harremana ere desberdina da, aldatu egiten da. Sendatu egiten zara neurri batean. Transformazioa ez dagokio migratzaileari bakarrik, eraldaketa asko daude liburuan, desagerpen asko…

Geruza asko ditu nobelak.

Bai, eta geruza bakoitzak bestearekin du zerikusia, dena dago azpitik oso lotua, telare baten moduan.