Lehen Arreta Arnasberritzen profesionalen plataformako kidea da Angela Fuentes. Gauzak kontsultetan nabarmen okertu direla dio. Profesionalen gabezia nabarmenak zituen lehen arretak gainezka egin du, eta ez da covid-19aren ondorioz izan. Denbora behar dute eta profesionalak falta dira kalitatezko arreta emateko, eta ez dute hobetzeko perspektibarik ikusten. Ohartarazi du familia medikuaren lanak osasuna izan behar duela helburu, ez gaixotasuna.

Izurria heldu aurretik protestak egin zituzten medikuek eta erizainek kalitatezko lehen arreta eskatzeko. Egoera horretan heldu zen pandemia. Nolakoak izan dira ia bi urte hauek kontsultetan?

Pandemia baino lehen mobilizazioak izan ziren zerbitzuaren kalitatea jada ez zelako profesionalok uste genuena izan behar zuela. Ahal izan dugun moduan biziraun dugu, denok bezala, baina orain lan karga handitu egin da, hainbat arrazoirengatik, ez bakarrik covidagatik, baizik eta bere garaian artatzeari utzi zitzaion guztiagatik, pazienteek dituzten bigarren mailako arazo guztiengatik, egoeragatik, gehituz joan den morbilitatearengatik... Egungo egoerari ahulduta egiten diogu aurre, langile faltagatik, plantillak nekatuta daudelako, eta dagoeneko erreta egoten hasi direlako. Profesionalen arteko giroan nabaria da hobetzeko perspektibarik ez dagoela, ez dagoela egokitzeko plan erreal bat behar den premiarekin.

Gainkarga horrek zerikusia du larrialdi egoeran artatu ezin izan ziren patologiekin?

Ikusten ari gara lana areagotzen ari dela, jende asko egoeraren jakitun itxaroten egon delako gaixotasuna kontrolpean zuelakoan, eta urtean behin azterketa egin beharrean, bi urte itxaron duelako. Oraindik ikusten dugu batzuk 2019tik hona ez direla etorri. Agian ez dute oso gauza garrantzitsurik, baina aurretik geneukan erikortasun hori kontrolatu egin behar da, horrek egiten baitu herritarren osasunak bide onetik jarraitzea. Horri pandemiatik eratorritako guztia gehitzen zaio, eta une honetan lehen mailako arretan karga askoz handiagoa dago test guztiengatik eta txertaketagatik. Batez ere erizaintzan dago karga, eta erizaintza oso alderdi garrantzitsua da gaixotasun kronikoen kontrol horretan. Inor ez da arduratu profesionalen osasuna berrikusteaz, noraino har ditzaketen beren gain zereginak, eta hori noizbait berrikusi beharko da, profesionalek noraino eutsi diezaiekegun aurretik baloratuta ez dauden lan kargei.

Covidaz eta atzean utzitako morbilitateaz gain, pandemia sortzen ari den guztia dago. Arazo mentalak areagotu egin dira argi eta garbi, eta gehienak lehen mailako arretan artatzen dira, gaixotasun psikiatriko larriak ez direlako; egokitzapen nahasmenduak edo arazo arinagoak dira, eta egitura onarekin eta kontsultetarako denborarekin gehienak lehen arretan tratatu beharko genituzke, lehen egiten zen bezala. Baina gehitutako zailtasunak dira. Ez dugu arreta komunitarioaz hitz egiten, oraindik ez baita berreskuratu.

Zertan datza arreta komunitario hori?

Komunitatearekin, pertsonekin eta komunitateko baliabideekin koordinatzen diren jarduerekin du zerikusia, biztanleriaren egoera hobetzeko, eta ez ikuspegi mediko batetik, baizik eta biztanleriaren osasunaren mesedetan erabil daitezkeen beste baliabide askotatik. Baliabide erabilgarrien sareak eta komunitatea harremanetan jartzen dituzten jarduerak dira, haien artean osasuna hobetu dezaten.

Osasun arreta jasotzeko lehen puntua den horrek nola egiten die aurre osasun mentalak okerrera egitearen ondorioz iristen diren kontsulta horiei?

Sarrera izateaz gain, lehen arreta biztanleriaren osasun arrazoi gehienak ebazteaz arduratzen da. Dena gero beste leku batera joanda konpontzen delako kontzeptua ez da erreala, patologia asko lehen arretan konpontzen dira edo bertan egiten zaie jarraipena. Nahasmendu arin gehienetan egokiena lehen arretan artatzea litzateke. Zentro batzuetan, gurean adibidez, osasun mentalaren atalarekin koordinatutako tailerrak egiten ziren lehen, pazienteei antsietatea kontrolatzen laguntzeko, adibidez. Jarduera hori onuragarria zen buruko osasunerako, eta ikusten zen jendea ahaldunduta ateratzen zela, antsietate hori bere gain hartu ahal izateko. Jarduera horrek denbora behar du, osasun mentalaren eta lehen arretaren artean koordinatuta zegoen, eta ez da berreskuratu. Hori da, behintzat, nire zentroaren kasua. Egoera arinetarako edo nahasmendu arinetarako taldean egiten diren jarduera horiek oso mesedegarriak dira. Kutsatzeko arriskuagatik utzi zioten egiteari, eta, orain, txertaketa tasarekin eta espazio egoki bat bilatuta, errekuperatu ahal izango lirateke, baina ez dira berreskuratu, ez baitago antolatzeko modurik edo gogorik, berriro horri ekiteko.

Bien bitartean, ia egunero albiste dira atzerapenak, ordezkatzen ez diren plazak, ordutegien murrizketak… Zer gertatzen da?

Osasun arloko profesionalok lanordu kopuru bat dugu, gainerako langileek bezala, eta ordu horietan egiten dugu egiteko ematen diguna. Ziurta diezazuket ia egun osoa osasun laguntzan ematen dugula. Osasun laguntzan bakarrik jarduten jarraitzen dugu, baina hori ez litzateke gure zeregin bakarra izan behar. Aspalditik zegoen profesional gabezia, eta hori nabarmentzen ari ginen, arretaren kalitatean nabarituko zelako. Teorian, kalkulatzen da bost eta zazpi urte bitartean beharko direla soilik erretiroengatik hutsik egongo diren lanpostuak betetzeko nahikoa profesional egon daitezen. Etorkizuna oso beltza da, eta txarrena da ez dela ikusten zerbitzua hobeto eraman ahal izateko mugimendurik.

Horren aurreko irtenbidea oposizio berriak deitzea al da?

Bi arazo daude: bata, plantillaren egiturazko defizita, inor ez dagoelako, hutsik daudelako plazak; eta bestea, langileen eta lanean ari den jendearen defizita. Egiturazko plaza horietan lanean nahikoa jende dagoenean, modu batera edo bestera beteta amaitzen dute. Agian ez da egokiena, ez duelako luzerako arreta ematen, eta horrek erakutsi du biztanleriaren osasuna hobetzen duela eta hilkortasuna murrizten duela. Orain, bete gabe dauden une batean gaude, ez dago profesionalik erretiroagatik edo lekualdatzeagatik libre geratu direlako hutsik dauden bajak betetzeko, eta benetako plantillak ere ez ditu betetzen, profesional gutxiago daudelako prest. Zer egin behar da? Plaza kopuru handiagoko oposizioak egin behar dira, benetako beharren arabera kalkulatuz eta egokituz. Nire ustez, deituko den hurrengo oposizioa beharretara hobeto egokituko da, baina ez naiz kudeaketa arloko kidea eta ez naiz ezein sindikatutako kide.

Gero, sustatu egin behar da lehen mailako arreta, profesionalek, beste leku batzuetan lanean ari diren familia medikuek –badakigu-eta badaudela–, bertan lan egitea merezi duela pentsa dezaten. Ordutegi, ordezkapen eta egonkortasun baldintzen bidez sustatu, hain zuzen; eta, bestela, ezin bada, baldintza ekonomikoekin, hori ez dela bide bakarra uste dudan arren, beste era bateko gauzak egin daitezkeelako profesionalek lehen arretan geratu nahi izan dezaten, baina, jakina, dagoen egoerarekin, ulertzen dut profesional askok nahiago izatea lehen arretatik kanpo lan egin.

Zergatik ez da erakargarria lehen arreta? Pentsa liteke errekonozitutako lanbidea dela, ondo ordaindua...

Lehen mailako arreta ez dago gaizki ordainduta, baina hortik ondo ordainduta egotera… Espainian medikuen soldatak Europan baino askoz baxuagoak dira, eta Euskadin, soldatak Espainiako gainerako herrialdeetan baino altuagoak dira, baina Europan baino baxuagoak izaten jarraitzen dute, oro har. Feminizatutako plantilla bat da hau, familiako mediku gehienak emakumeak gara, eta txandaka, goizez eta arratsaldez lan egiteak, 20.00ak arte, lana eta familia uztartzeko zailtasunak dakartza edo ez dio mesederik egiten. Arazoa da, halaber, emakume batzuek lanaldia murriztea edo ordutegia egokitzea eskatzen dutela adingabeak zaintzeko, baina gero ez badago murrizten diren lanordu horiek betetzen dituen inor, azkenean denbora gutxiagoan egiten duzu lan bera. Zaila da une honetan familiarekin bateragarri egitea. Normalean, lan ordutegia eguneko zazpi ordukoa izaten da, 8.00etatik 13.00etara edo 13.00etatik 20.00etara. Leku batzuetan, halaber, ordutegia 10.00etatik 17.00etara izaten da, eta oporraldietan, duela zenbait urtetik hona, ordutegia egokitu egiten da, ez gaudelako behar beste profesional 20.00ak arte.

Pandemiaren aurretik, bilerak egin genitzakeenean, asistentzia presioa hain handia ez zelako, beste denbora bat ematen genuen asistentzia ez-presentzialean, errezetak berritzen, analitikak ikusten, konpontzeke zeuden arazoak konpontzen, eta ordutegiaren beste zati bat zentroko irakaskuntzan eta arreta komunitarioan ematen genuen. Pandemia hasi zenetik, esango nizuke zentro gehienetan arreta asistentziala bakarrik egiten dela, hau da, pazienteak artatzen dira sartzen garenetik irteten garen arte. Orduan, ekitaldien kopuruak gora egin du argi eta garbi, baina zentro askotan ez dugu irakaskuntza denbora hori, batzuetan berreskuratzen hasi dira bi urteren ondoren. Ahalegin bat eginez, berreskura daiteke, baina beti oso ondo kalkulatu behar da zer ez duzun egiten, ikerketa batzuetan esaten baita atea denbora guztian irekitzen baduzu, denbora guztian kontsulta duzula. Zeregin horiek banatzeko unerik egokiena noiz den kalkulatu behar da, baina argi eta garbi lehen arretan egin beharko genituzkeen jarduerak horiek dira, eta zati bat baino ez gara egiten ari, gauden egoeragatik.

Tristeena zera da, oraindik ere askoz ere aktibitate handiagoa dagoela lehen arretan, txertaketa eta berriro igotzen ari den covida kontrolatzeari dagokionez, eta lehen geunden berdinak gaudela, eta erizain gehixeago eta administrari bat duela gutxi iritsi dena, baina askotan ez gara gai dagoen lan guztiari aurre egiteko; eta hortik itxarote zerrendak ateratzen dira.

Askotan nabarmentzen da lehen arreta indartsu bat olatu berriak saihesteko tresnarik onena dela, zergatik?

Lehen mailako arretak batez ere osasuna izan behar du helburu, ez gaixotasuna. Osasunarekiko begiradaren ikuspegitik, lehen mailako arreta on bat txertorik hartu ez duten pertsonen kasuan txertaketak dituen onurak azaltzen egon beharko luke, auzoetan hitzaldiak eginez txertatzen zergatik jarraitu behar den azaltzeko, zergatik den garrantzitsua beste neurriak hartzen ere jarraitzea, gauden egoeragatik eta egoera okerrera doala ikusten delako, txertaketa hain handia izan arren. Probak egiteaz gain, gu bandera gorria gara, eta hor ikusten da badatorrela, ospitalera geroago doa. Osasunera bideratutako begirada horrekin, horrelako hezkuntza jarduerak egin beharko lirateke auzo mailako biztanleekin, eta hori da eragin handiena duena, gehienbat zalantzak argitzeko gai zarelako eta herritarren portaeran gehien eragin dezakeelako, hurbiletik. Testena detekzioa da, prebentzioa baino gehiago; beste maila bat da. Garrantzitsua da koronabirusaren sintomak daudenean probak egiten jarraitzen duten herritarrak hezten jarraitzea, eta isolamendua egin behar bada, hala egitea. Arazoa da, berriz ere, gizartean bizi dugun egoeragatik, lanarengatik, arazo ekonomikoengatik… batzuetan ez direla koarentena eta isolamendua errespetatzen. Lehen ere ikusi izan dugu hori, baina uste dut txertaketaren ikuspegiak bultzatuta eta dena ondo joan daitekeela pentsatuta, agian dena ez dela ondo egiten ari; kasu batzuetan probak ere ez dira egiten, jendeak kontsultatzen ez duelako.

Agenden zurruntasuna da aipatu den beste arazo bat.

Askotan profesionalaren denboraren kontura aldatzen den patroi bati egokitu behar gara. Agendak ez daude gaizki, errespetatzen badira, denbora utziko liguketelako, besteak beste, orain egiten ez diren funtzio horiek egiteko: irakaskuntza, barne prestakuntza eta taldearen barruan eguneratzea, edo beste esparru batzuekin lankidetzan aritzea. Baina eredu zurrun hori duten agenda horiekin, ezustekoren bat badago, zer? Adibidez eutanasia eskaera bat, edo azken egunetako fasean dagoen paziente terminal bat... Denbora handiagoa eskatzen duten kontsultak daude.

Azken egunetako fasean dagoen paziente baten kasuan, etxez etxeko arretarako ordu erdi hori ez da ordu erdi bat izango, denbora gehiago behar baita pazienteari eta familiari gertatzen ari dena azaltzeko; denboran oinarritzen gara, gure ondasunik preziatuena da, baina sentsibilitate handiagoa behar duten egoerez ari gara, eta egoera horietan ezin zara korrika ibili. Egoera horiek gertatzen direnean, edozer gertatzen dela ere, orain hor zaude eta behar den denbora ematen duzu, eta egun horretan berandu aterako zara, baina hala izan beharko luke? Ez dut uste.