Maialen Belokik Tabakaleran duen bulegoko apalategian jarrita dagoen argazki batek, hain justu elkarrizketarako erabili dugunak, agian metafora bezala funtziona dezake: ez dago argi mahai inguru bat edo bilera bat ote den, baina han agertzen dena Antxon Ezeiza da (Donostia, 1935-2011) eta irudia Zinemaldian ateratakoa da. Ez da harritzekoa, euskal zinemagile honek lotura handia izan zuelako jaialdiarekin, Zinemaldiaren egituran parte hartu zuelako, eta baita bere filmak bertan estreinatu zirelako ere, baina argazki honi buruz ez dakigu deus, historiaren une baten lekuko isila bihurtu da. ‘Madarikatua’ bihurtu zen zinemagile baten oroitzapena, ahanzturarekin borrokan. 

«Antxonek berak beti ulertu zuen artea eta zinema tresna bat bezala gizartea eraldatzeko. Funtsezko helburu politikoa zuten biek, bere iritziz»

Donostiako Zinemaldian bertan, galzorian dauden funtsak eta pertsonaiak berreskuratzeko egiten ari diren ahaleginen barnean koka daiteke zinemagile ezkertiar, abertzale, polemista, sutsu eta azkarrari buruzko liburu berri hau. Egilea: Maialen Beloki, 2016tik Donostiako Zinemaldiko zuzendariordea. Istorioa lehenago hasi zen, Nafarroako unibertsitatean ikasketak osatu ondoren, EHUn tesiaren gaia aukeratu behar zuenean Belokik: «Santos Zunzunegik bere garaian euskal zinemari buruzko tesia egin zuen, eta esan zidan: ‘Hemen dago kasu bat ezin izan dudana ondo aztertu’. Antxon Ezeiza zen. Esan zidan: ‘Ez da ulergarria zergatik bere izena ez den hain ezaguna beste batzuena bezala, esaterako bere lagun Elias Querejeta bezala. Ez da ulergarria, zeren, egin zituen pelikulengatik eta berak ukitzen zituen eztabaidengatik, Euskadiko eta Espainiako historiarentzat zinemagile ezagunenetako bat izan behar luke’». 60ko hamarkadako Zinema Espainiar Berriaren izen esanguratsua izan zen; 1978tik aurrera, Euskal Zinema Nazionalaren sortzailea. Madrilen, komunista sutsua; Mexikotik Euskal Herrira itzultzean, ezker abertzaleko ideien aldeko eragilea. Hor bazterketaren bi arrazoi?

Maialen Beloki gazte hark ez zuen Antxon Ezeiza ezagutzen. Bizitza zein bitxia den: Zinemaldian ari zen lanean harrera lanetan –emakume hau jaialdiko atal guztietatik pasatu da–, eta Ezeizari gerturatu zitzaionean, tesia egiten ari zela esatean, zurbildu egin zitzaion. Ezeizaren azken urteetan elkarrizketa batzuk izan zituzten. Han sortu zen gizon batekiko «erabateko faszinazioa», aitortzen digunez.   

Antxon Ezeiza euskal zinemaren «aitatzat» jotzen da, baina agian ez al da egokiagoa esatea ideologoa izan zela?

Nik esango nuke bietatik duela. Batetik, ideologoa izan zen, zalantzarik gabe, 1978. urtean Mexikotik Euskal Herrira itzultzen denean eztabaida politikoan parte hartzen duelako. Berari iruditzen zaio Euskal Zinema Nazionala sortu behar zela, behar zuena izan euskaraz, euskal estetika batekin eta baita ere eduki politiko batzuekin. Hiru ezaugarri hauek ziren garrantzitsuak Antxonentzat Euskal Zinema Nazionala izan zedin. Ideologoa izan daiteke zentzu horretan, baina bestalde Ikuska dokumental-sorta dago: berak koordinatu zuen proiektua eta martxan jarri zuen euskal industria antzeko bat. Han hasi ziren Montxo Armendariz, Imanol Uribe, teknikari pila bat, Mirentxu Loyarte, José Julian Bakedano... Antxonek eman zien lehenengo aukera hasi berriak ziren  zinemagileei. Ikuska plataforma bat izan zen euskal zinemagile askorentzat. Zentzu horretan, nik euskal zinemaren aita bezala ere ikusten dut.

Aurrerakoia zen, euskara ardatz bezala hartu zuelako, nahiz eta berak euskaraz ez jakin. Orain hori nolabait barneratuta dagoela esan daiteke. Baina gainerako helburuetatik zerbait gelditu da?

Oso zaila da eztabaida hori gaur egunera ekartzera, zeren testuinguru politikoa Trantsizioa zen. Memento horretan bazegoen sentipena, eta horrela zen, Euskal Herria eta euskal kultura berreskuratu egin behar zirela. Baina gaur egun ez dakit eztabaida horrek zentzurik ba ote duen, non gauden ikusirik. Antxonek berak beti ulertu zituen artea eta zinema tresna bat bezala gizartea eraldatzeko. Funtsezko helburu politikoa zuten biek, bere iritziz.

Zinemagintzaren ikerketa bat, agian pertsonaiak horrela behartuta, euskal gizartearen historiara egindako bidaia bihurtu duzu.

Nire lehen asmoa tesi bat egitea zen, zinemaren inguruan. Gero gauzak aldatuz joan dira, eta seguruenik ni ere gehiago politizatu naiz. Baina Antxon ezin da testuingurutik kanpo utzi, zinemarekiko eta politikarekiko zuen pasioak nahasi egiten direlako. Antxon garai baten paradigma da, eta ideologia baten eboluzioa oso argi erakusten du. Bere filmetan garaiko testuingurua islatuta dago, “Mina, viento de libertad” (1976) bezalako filmetan, non amaieran Txikiren bertsoak kantatzen dituzten... Esan behar dut, azkenean niri ere gehiago interesatu zaidala etapa historiko hori ikustea.

Antonio Eceiza zen Madrilen, Espainiar Zinema Berria sortu zuenean, 60ko hamarkadan; Antxon Ezeiza da 1978an erbestetik itzuli zenean.

Antxonek bere artea nola ulertzen zuen konprenitzeko, lehen arrastoa sinadurak ematen dizu. Pasatu zen Antonio Eceizatik Antton Ezeiza izatera, eta azkenean Antxon Ezeiza. Espainiar Zinema Berriko garai hori oso interesgarria da, politikari oso lotuta ere bai, zeren bera PCEko militantea zen. Horregatik parte hartu zuen “Viridiana” filmean. Eta hor egin zituen bere lehen lau pelikulak, ideologikoki beste toki batean daudenak, eta izan zirenak bere garaian oso garrantzitsuak espainiar zinema barruan. Adibidez, “Ultimo encuentro” (1967) izan zen Espainiako ordezkaria Cannesen. Gauza hauek erraz ahanzten zaizkigu.

Ez dago oso argi zergatik joan zen Mexikora, baina Carrero Blancoren atentatuaren ostean izan zen.

Ez dakigu zer gertatu zen, berak ez du sekula esan. Egia da “Operación Ogro”ren une horretan joan zela; eta, gero, “autoexilioari’ buruz hitz egiten zutenean, berak esan zuen ezetz, hurrengo egunean Polizia bere bila joan zitzaiola. Jon Idigorasen esaldi bat aipatzen zuen: «Besteen sekretuak kontatzea pertsona txarrena da, baina bakoitzarenak, tontoarena da». Antxonek ez zuela tontoarena egin nahi esaten zuen. Nik banuen esperantza bat: bere funtsak Filmotekan utzi zirenean, memoria batzuk zeuden. Askotan memoriak izaten dira dena kontatzeko tokia, mundu honetan behin ez zaudenean... Baina ez.

Bazterrean utzitako zinemagilea izan da azkenean.

Madrilen egon zen garaiko txistea kontatzen zuen: «Lagun batekin elkartzen den totel-motel batek: Badakizu Radio Nazionaletik bota nautela? Eta gorria izateagatik?». Berarentzat  txiste hau bihurtu zen sindromea: «Zergatik nire filmek ez dute oihartzunik, zergatik ez da ‘Felicidades Tovarich’ (1995) estreinatu, zergatik ez naiz zinemaren historian toki bat betetzen ari? Politikagatik, deseroso eta polemista naizelako, edo nire filmek ez dutelako eduki behar zutena?». Zaila da ikustea zer pasatu den: ezin da ulertu gaur egun oso izen ezaguna ez izatea, baina, era berean, ikus daiteke politikak zerikusirik izan zuela, eta baita bere polemista izaerak ere, ez bakarrik politikan. Lubakietako pertsonaia izan zen. Gero ere bere pelikulak ez dira erabat onartuak izan zinearen historian. Azkenean koktelera horretan sartuta gelditu zen, hor baztertuta.

«Tesia bukatu nuenean gaizorik zegoen, tumore bat aurkitu zioten, eta inoiz ez dut jakin irakurri ahal izan zuen edo zein izan zen bere inpresioa»

1978. urtean, Amnistia Legearekin, Euskal Herrira itzuli zen. Biarritzera etorri zen, Poliziari beldurra ziolako. Orduan Ikuska proiektua jarri zuen martxan.

Orduan euskara lehen aldiz entzun zen zineman. Ekoizpen batzuk zeuden aurretik, bai, baina euskara ez zen zinean egon ordura arte. Ikuskek uneko gizartearen erretratu bat egiteko borondatearekin jaio ziren eta, hogeiak ikusten badituzu, hor erretratu bat duzu uneko gizartearena ikuspegi desberdinetatik. Proiektua Caja Laboralaren barnean jaio zen, Luis Iriondok sortuta, baina behar zuten zinema mundutik zetorren norbait. Antxonek baliabide horiek zituen, eta oso pertsona egokia zen proiektu hori koordinatzeko. 

‘Ke arteko egunak’ (1990) Zinemaldian estreinatu zen. Euskal gatazka zuen ardatz eta hautsak harrotu zituen. Espainiako kritikak gogor astindu zuen. Ezeiza berak zioen, dena den, filmea ez zela ulertu, filme politikoa baina, era berean, existentzialista zelako.

Ez zen existentziala, ez. Baina Antxon pertsona konplexua zen, guztiok bezala. Bi protagonista daude filmean: Pedro Armendariz Jr., Mexikotik itzuli dena. Baina hara joan zen Euskal Herria ezin zuelako jasan, eta bertan beste bizitza egin zuen. Itzultzen da eta orduan hasten da pelikula. Hemen ezagutzen du Kepa; izen berdinak dituzte, bata gaztelaniaz eta bestea euskaraz, eta Kepa da bertako idazle bat, poeta bat, eta bere prozesuan dabil ikusita euskal gatazka non dagoen une horretan. Ez daki gehiago sartu ala ez, pixka bat itota dagoen pertsona bat da. Eta Antxon pertsonaia biak da. Gainera izen berdina dute, Pedro Sansinenea da bat, eta Antxon Ezeiza Sansinenea zen.

Desengainu baten isla daiteke ere filme hau?

‘Ke arteko egunak’ eta ‘Felicidades, Tovarich’ (1995) dira pixka bat deslilura horren lekukotasun argiak. ‘Ke arteko egunak’ filmea grabatu zenean 1989an gaude, eta Antxonek badaki Euskal Zinema Nazionalaren prozesu hori ez dela aterako berak pentsatzen zuen bezala, euskal zinema beste toki batetik joan delako. Berak badaki ere Trantsizioa ez zela atera espero zuen bezala, zeren Antxonen jarrera ideologikoa zen haustura baten aldekoa, eta badaki bi gauza horiek ez direla atera berak nahi zuen bezala. Eta gainera bera etorri zen Euskal Herrira bi hauek bultzatzera.