«Egun, ondo egiteak baino garrantzi handiagoa du ondo komunikatzeak»

Irratia pasioa du Iturbek (Alegia, 1964). Euskadi Irratiko «Arratsean» saioan daramatzan hamabost urteetan euskal sortzaile gehienak ezagutu ditu eta ez du horienganako miresmena ezkutatzen; oraindik harritzeko gaitasunik baduela gogoraraztea eskertzen die.

Giza harremanek liluratzen dute Iturbe. Horien konplexutasunak, gizakiongan sortzen diren hariek, korapiloek, eta horiek askatzeko –edo gehiago korapilatzeko– moldeek. Giza harremanak izan ditu hizpide Agurtzane Intxaurragarekin batera idatzi dituen antzerki-obra gehienetan. Giza harremanez dihardu ere Euskadi Irratiko “Arratsean” saioan sortzaile bati inspirazio-iturri zer duen galdegiten dion bakoitzean. Eta giza harremanez mintzatu da “Koadernoa zuri” (Elkar) eleberrian ere; oholtza gainera eramateko jaio zen kontakizuna narrazio ere bilakatu du.

Urteetan elkar ikusi gabe egon ostean amaren heriotzak batzen dituen bi ahizparen harremana aztertzen du testuak. Zergatik istorio hau?

Agurtzanek [Intxaurraga, Hika konpainiako zuzendaria] eta biok hamabost urte daramagu elkarrekin antzerki-obrak sortzen eta gauza bat egiten dugun aldiro beste bat egiteko geratzen gara, kafe baten bueltan. Oraingoan argi nuen zerbait soinuekin egin nahi nuela. Pixka bat obsesiboa naiz gai horrekin. Oholtza gainean zerbait sonoroa egin nahi genuen, eszenarioan jarri pertsona bat entzerratuta, ez entzierroaren zentzuan, baizik eta bistatik entzerratuta, belarriz bizitza entzungo duena. Ez nago seguru bi ahizpen istorioa bitako nork jarri zuen mahai gainean; abiapuntua ez zen izan alabei bizitza inposible egin dien ama aurkeztea, atzekoz aurrerako zerbait izan zen. Horrela hasten dira gauzak batzuetan, ez dakizu nondik hasten diren eta, batez ere, nola bukatuko diren.

Hala da: antzerkirako sorturiko testua orain eleberria da. Ez omen zinen oso konbentzituta.

Ez... Mendigurenek [Xabier, Elkar-eko editorea] ea argitaratzeko ezer nuen galdetu zidanean hesia jarri nuen. Esan nion ezetz, egingo nuena zela oholtzan geneukan hori narrazio bihurtzen saiatu. Hartu nuen lan tresna izaten den testu hori, joan nintzen akotazioak narrazio bihurtzen, eszenaz eszena, lotu nituen, aldaketa txiki batzuk egin... Eta lehendabiziko aldiz nire bizitzan –ze normalean ez dut nik idatzitakoa irakurtzen–, irakurri nuen hasieratik bukaerara eta esan nuen: ze pottokoa geratzen den! Ez da antzerki obra bat, ez da nobela, baina gustatu egiten zait. Mendigureni bidali bion “hau atera da” esanez, eta erantsi nion: “Eta niri asko gustatzen zait” (barrez). Eta baietz esan zidaten, argitaratuko zutela.

Testua bisuala da oso. Antzerki obra errespetatzearren?

...ez. Horrela atera zitzaidan. Antzerki-obra ikusia nuen eta jabetu naiz literatura aukeratu banuen zerbaitegatik izan zela. Literaturak apasionatu egiten nau, antzerkiak ez horrenbeste; antzerkia da adierazpide bat asko biolentatzen nauena. Oholtzan ikustea hiru emakume dantzan, biluzten, beren bizitza kontatzen, mozkortzen... pudorea sentitzen dut. Nire hitzak dira, baina gogorra egiten zait. Oholtzan ikusi dudana eta liburukoa oinarrian gauza bera dira, baina oholtzakoak du Agurtzaneren estetika, mugimenduak, eszenografia, aktoreak... antzerki-lana berea da. Literaturak badu beste askatasun bat, zuk irudikatzen dituzu alaba, ohea... irakurle bakoitzak egiten du bere antzerkia. Ez dut berriz egingo, baina polita izan da.

Polita izan bada, zergatik ez duzu berriz egingo?

Esperimentu bat izan delako. Bazuen jolasetik zerbait, eta bigarren lan batekin seguruena ez nuke berdin biziko. Eta badu beste gauza bat ere: idazten ari naizenean nire idazle partea hor dago, baina Agurtzanerekin elkarlana %50ekoa da. Oso ondo hitz egina dugu berea dela antzerkia eta nirea hitza, baina ziur naiz testuko gauza asko oso bereak direla, nik ez nituen horrela soluzionatuko, baina bera da agintzen duena berak eraman behar duelako oholtza gainera. Zerbait idaztekotan, zerbait nire-nirea egiten saiatuko nintzateke igual.

Testuan tentsio momentu asko dago. Ez den besarkada hori, esaterako. Ikusle oro identifikatua sentitzeko moduko uneak bilatu dituzue?

Bai. Agurtzanek oso argi du hori, nik uste kontabilizatuta ere badituela gauzak gordin kontatzeko zenbat momentu egon behar diren, zenbat giroa lasaitzekoak... jendeari arnasa hartzen ere utzi behar zaiola esaten du.

Errusiar mendia.

Bai. Eta lan hau alde horretatik oso polita da: dantzan ari dira eta derrepente sekulako tentsioa dago, gauzak konpontzera doazela dirudienean zerbaitek kirrinka egiten du... Eta jendeari iritsi egiten zaio, gorabehera guztiekin.

Amaren irudiak indar handia du; ez dagoen arren, hor dago.

Ahizpak dira protagonistak, beraiek dira bizirik daudenak, baina amak beraien bizitzak mugatu, kastratu edo zanpatu dizkie hobe beharrez zelakoan eta beren oroitzapenetan dago beti. Mamu bat bezala.

Askok izen-abizenak ere jarriko zizkioten ama horri.

Ez dugu asko teorizatzen: ni idazten joaten naiz eta Agurtzane hesiak jartzen, berak gidatzen du idazketa, eta oso argi zeukan –nik ez horrenbeste– fedeak markatutako emakumea izan behar zuela, belaunaldi batean oso ezaguna. Niretzat gehiago da ama bat bere seme-alabak zoriontsu edo pertsona on, jarri nahi duzun adjektiboa, izatea nahi duena eta bide horretan edozer egingo duena. Horregatik jarri ditugu Anne Sextonen hitzak, “ni halakoa naiz”, ama tipo horri igual zaiolako zu nolakoa zaren, berak daki zu nolakoa izatea nahi duen.

Bera da obran aipatzen den autore bakarra. Zergatik Sexton?

Harkaitz Canok itzuli zuen [Susa, 2015 - Poesia Kaiera bilduma] eta oso presente nuen. Bi ahizpetako bati idaztea gustatzen zaio, eta idaztea gustatzen zaion edonork sentitu du inoiz gauza hori, norbait irakurri eta “joder, a ze putada” pentsatzea, “hark idatzi du nik idatzi nahi nuen guztia, kaka zaharra” (barrez). Sentsazio hori. Sextonen liburua ireki eta dena zetorkidan ondo. Sentimendu horrek jolasa egiteko balio zidan, neska koaderno bat idazten ari delako eta ahizpak esaten dio idatzia dagoen guztia ez dela berea, baina berak baietz, ez duela berak idatzi baina berea dela. Gauza bat oso zure sentitzen duzunean, nahiz eta beste batek idatzia izan, zurea da neurri handi batean. Hitz horiek Agurtzaneri ikaragarri gustatu zitzaizkion eta antzerki-obra, adibidez, Anne Sextonen hitzekin hasten da.

Giza harremanak izan dituzue hizpide. Egin dituzuen lan gehienetan bezalaxe.

Ba al dago zerbait inportanteagorik?

Zuretzat ez.

Niretzat ez. Giza harremanez eta, azkenaldian jabetu gara, familia harremanez aritzen garela batez ere. Familia mundu txiki bat da finean, eta mundu txiki horretan dauden elementuak izan daitezke mundu oso baten ordezkari. Alde horretatik, gauza askori buruz hitz egiteko nukleo oso ederra da familia.

«Arratsean»-en euskal sortzaileekin zuzenean aritzeko aukera izaten duzu. Zein ikuspegi ematen dizute antzerkiaz?

Antzerkiarena da gauza bat... harrigarria da zenbat jende ari den antzerkia egiten. Edozein herritan dago antzerki talde bat jartzen diona edozein talde profesionalek adina ilusio, baina baliabideak ez direnez berdinak, emaitzak ere ezberdinak dira.

“Arratsean”-en egiten ditugun elkarrizketetan, konturatu naiz arazo serio bat dugula antzerkiarekin: zeini egin behar zaio elkarrizketa? Gurea, teorian, sormena lantzen dutenentzako espazio bat da, baina, zeinek lantzen du sormena? Idatzi duenak, zuzendu duenak, jantziak edo musika egin dituenak, dramaturgia pentsatu duenak, eszenografia egin duenak edo aktoreek? Normalena da aktoreak gonbidatzea, baina urteekin jabetu naiz nahiago dudala egile edo zuzendariekin hitz egin, obraren bisio orokorra dutelako. Zein da problema? Gurea sormena lantzen duten pertsonak bisibilizatzeko programa izaki asko interesatzen zaigula jendea hitz egiten ari garen horretara erakartzea, “ze interesgarria, ikustera joango naiz” esatea. Baina jendea nora joaten da?

Aurpegi ezagunak ikustera.

Aurpegi ezagunak ikustera. Niretzat lio bat da antzerki munduko jendea elkarrizketatzea…

Baina hori antzerkiarekin bakarrik gertatzen da?

Nabarmenena antzerkiaren kasua da, bai. Idazleekin errazagoa da, adibidez, defendatu behar duelako berak pentsatu, egin eta argitaratu duena. Musikan, gero eta musikari gehiago daude emaitza produktorearen esku uzten dutenak, baina nahiko argi daukat kantuak egin eta defendatuko dituztenak musikari edo kantariak direla. Musikak, gainera, badu bentaja bat irratian: jarri eta “hori da egin duena” esan dezakegula. Antzerkian edo literaturan, hori esplikatu egin behar da, eta zentzu horretan bada profesional bezala asko kezkatzen nauen gauza bat. Zerbait aurkezten –“saltzen” hitza ez zait batere gustatzen– ari zarenean, batzuetan gertatzen da erdipurdiko zerbait egin baina oso ondo komunikatzen duen norbaitekin ari zarela, eta besteetan gauza zoragarri bat egin –betiere nire ikuspuntutik– eta hitzaren graziarik ez duenez hura defendatzeko gaitasun gutxi duela. Eta giroan, barrez ari ote garen edo rollo ona dagoen, adibidez, asko iristen zaio jendeari. Giroa periodikoetako argazkiak bezalakoa da; asko horrekin bakarrik geratzen dira. Eta agian oso giro onean aritu gara hizketan, baina igual berak egin duena ez da horren gustura geratzeko modukoa, baina nire lana ez da hori epaitzea, irrati publiko batean gaudelako eta gure lana zer kontatua daukanari bozgorailua eskaintzea delako. Baina hori da komunikazioa gaur egun; ondo egitea baino hobe da ondo komunikatzea.

«Nik, zorionez, kultura gaietan egiten dut lan; inori interesatzen ez zaizkion gai batzuetan»

Irratia asko aldatu da zure hasierako garaietatik.

Bai. Eta edadearen petralkeria izango da agian, baina inpresioa daukat jende gazteak bizi duela gaur egungo mundua bizi duen bezala: denak izan behar du azkar, labur, bizi, amu, saltzeko... beste parametro batzuetan hitz egiten dute. Eta nik, zorionez, kulturan egiten dut lan; inori interesatzen ez zaizkion gai batzuetan. Kristoren pena ematen dit, ze uste dut komunikabide guztietan dauden tarte, orri, programa... interesanteenak direla, eta gainera gaur egun kulturan lan egiten duen jendeak –sormenean, ez kultura-politikan edo kultura-sailetan–, ez dut esango mundua aldatuko duenik, ze jada ikasi nuen ezetz, baina laguntzen dizute munduaren beste geruza batzuk harrapatzen. Pelikula batek ez dizu bizia salbatuko, baina ordu eta erdian lortu badu kaskezurrean bi hilabete iraungo dizuten bi ideia sartzea... bizitzeko beste era bat da. Baina konturatzen naiz, betiere orokortuz, jendeari “kultura” esan eta burura etortzen zaiola gauza pisu, aspergarri, pedante, elitista... hor segitzen dugu. Nik uste dut gera zaitezkeela titularrarekin bakarrik, edo argazkiekin, edo sakondu. Eta niri barrura sartzea interesatzen zait. Hain miresgarria iruditzen zait sormena…

Zer ematen dizute zuri elkarrizketatu horiek, sortzaileek?

Ba… normalean inbidia, eta inbidia oso sentimendu fuertea da bizirik irauteko. Zer egiteko kapaz diren ikusteak miresmena pizten dit, igual nik ere badudalako antsia hori, eta ikaragarri asetzen nau halako pertsonak parean edukitzeak. Ez dakit nola ulertarazi ulertzen ez duen norbaiti; izango da futbolzale batentzat bere ekipoak gol bat sartzen duenean bezala. Eta eskertzen diet ikaragarri, horrenbeste urteren ondoren, oraindik edukitzea parean pertsona bat zerbaitekin harrituko nauena. Hori ez dago ezerekin ordaintzerik, bizitzan iristen delako une bat non ja ezerk ez zaituen harritzen.

Batzuetan ez dakizu oso ondo nola edo zergatik, izan daiteke esaldi bat, ideia bat, zorakeria bat... baina zerbait pizten zaizu barnean. Eta une horietan pentsatzen dut: jo, segundo honengatik merezi izan du gaurko egunak.