«Sugarren mende» egon ziren euskal emakume, gizon eta haurrak

Asisko Urmenetak eta Helena Xurio Arburuak egindako «Sugarren mende» liburuak Inkisizioak Euskal Herrian izan zituen arrazoi politikoak agerian uzten ditu, egun hedatua dagoen emakume errebeldearen ideia ezeztatuz. Komiki formatuan, bestelako informazioak ere gehitzen dira.

Liburu honen tesia da sorgin ehiza izan zela espainiar koroaren lanabes politikoa, bai Nafarroan, bai Sizilian, Mexikon, Filipinetan... erresumak menderatutako herrietan, bertako erresistentzia boteretik kentzeko, eta kontrolatzeko», adierazi du Asisko Urmeneta idazle eta marrazkigileak, 1580. urtean Zugarramurdin hasi eta 1616an Urdazubin bukatzen den lanaren oinarriari buruz.

Euskal Herrian horrek izan zuen eragina horrela azaldu du: «Aitzakia Zugarramurdiko prozesua da, baina horren bitartez kontatuko ditugu Nafarroan eta Lapurdin izan ziren sarekadak, bertan izan baitziren gehienak. Nafarroako Erresuma zen garaian, independentea zenean, mugarik ez zen, baina erori zenean eratu zen muga berri hori nahi izan zuten garbitu Frantziako absolutismoak eta Espainiakoak».

Idazleek “Sugarren mende” egiterakoan oinarrian hartu duten bigarren tesia euskal herritarrok gure historia ezagutzeko dugun beharra izan dela azpimarratu du Urmenetak: «Geroztik izan den isiltasun ediktuak iraun du orain arte». Liburuan pertsonaia batek zera dio “isiltasun aginduari” buruz mintzatzean, «herri batek irabazi egin behar du bere historia kontatzeko eskubidea...», eta egileak bide hori egiten saiatu dira, sorginkeriaren kontrako ehiza Euskal Herriaren kontrako borroka izan zela jakinaraziz.

«Nahi dugu jendeak kontzientzia har dezala hemen egiazki zer gertatu zen, zer-nolako masakrea egin duten gure herrian, eta geroztik asimilazio prozesu batean gaudela. Duela 400 urte gertatu zena gaur egun ere gertatzen ari da, Altsasukoa da horren adibide. Mitoak eraikitzeari utzi behar diogu, eta gure historia ezagutzen hasi behar gara. Badakigu ez dela polita, baina gure herria da, gure errealitatea da», baieztatu du Helena Xurio Arburua zugarramurdiarrak.

«Inkisizioaren helburua ez zen feminizidioa; ez zen emakumeak zapaltzeko, herri bat zapaltzeko baizik», gaineratu du, eta bere kideak ideiari jarraipena eman dio: «Salazar Frias inkisidoreak erraten du 1.800 kasuetatik 1.000 haurrak direla, eta bistan da emakumeen portzentajea handiagoa dela, baina epaileak, alkateak eta armadoreak gizarte oso baten kontra joan ziren. Ikazkinak, marinelak... ehizatuen artean denetarik bazen. Etorri zaigun ideia emakumea dela, eta landareetan ibiltzen zena, eta emagina zela, baina Euskal Herrian ez da horrela. Beste tokietan ez dakit, baina hemen ez».

Horren adierazteko «zifra ikaragarriak» ematen dituzte. «Beraien idatzietan oinarrituta, Espainiara egindako bidaia baten emaitzak dira 1.384 haur absolbituak, 14 urte baino gehiagoko 290 pertsona errekontsiliatuak eta 41 absolbituak. Beste konfesio batzuetatik atzera egindakoak 81 eta hirugarren pertsonek egindako 3.000 salaketa baino gehiago». Datu horien inguruan marrazkilariak gaineratu du: «Ditugun zenbakiak ez dira onak, paper gehienak nahita desagerrarazi zituzten».

Emakumeen kontrako ehiza soilik ez zela izan nabarmentzearekin batera, gaiaren konplexutasuna ere agerian gelditzen da: «Bada politikatik, bada sozioekonomikotik, bada generotik, bada erlijiotik, badira hari anitz tiratzeko, lan hipotesi bakarra ezin onartuzkoa da. Sorginak zirela, akelarreak egiten zituztela; mandragora, apo larrutuak... eta horrelako pitokeriak egiten zituztela ez, ordea».

Bi estatu absolutisten artean gelditu zen Euskal Herria: «Espainiako fenomeno bat da alde batetik, eta Bordeleko tribunaletik errege komisioa Lapurdira abiatu zen, aprobetxatu zuten marinelak urrun zirela, nahi zutena egiteko. Ainhoan elkartu ziren bi aldeetakoak beren lana koordinatzeko. Ez dakigu Bordeletik etorritako Pierre Lancrek zenbat jende hil zuen, zifra ezberdinak ematen baitira; badakigu garbitu zituenez gain 200 bat jende eraman zituela Bordeleko gaztelura preso, eta hiruzpalau urte beranduago oraindik hor zirela epaiketaren zain. Animaliakeriaren dimentsioa ez dugu imajinatu besterik egiten ahal».

Foruak, sorginak eta akelarreak

Euskal Herrian dagoen «batzarren eta igualitarismoaren kultura ez zuten ikusten ahal, batzarretan gizonezkoek eta emakumezkoek parte hartzea Salamancako unibertsitateko domingotarrentzat onartezina zen», nabarmendu du diseinatzaileak: «Inkisidoreek obsesio handia zeukaten foruekin, behin eta berriz agertzen da batzartzea delitu bezala, esatea deiadarra egin dutela eta jendea elkartu dela».

Hitzek gure pentsamendua eratzen dute, eta Xurio Arburuarentzat erasoak izan ziren pertsonak definitzeko terminologia ez da egokia: «Orain ‘sorgin’ hitza aldarrikatzen dugu figura errebelde bezala, norbait horrela deitzea harro egoteko arrazoi bat dela; baina termino hori gure arbasoei Inkisizioak ezarri zien, hemen ez zen existitzen, eta beraiek hil ziren hori ukatzen». Hori dela-eta beste hitz bat proposatzen du berak: «‘Ehizakiak’ terminoa gustatzen zait, ehizatuak izan zirenak. Ez dut borreroen hitza hartu nahi».

Zugarramurdiar gisara ikusi duen eboluzioak kezkatzen du: «Haurrak ginenean ez genekien zein zen historia hori, ez genuen horren berririk, gero irakurrita jakin genuen gure arbasoak ez zirela gaiztoak, baina ez genuen errealitate krudel hori ikusi nahi. Pittaka-pittaka asmatu zen, eta asmatu da, eta orain Euskal Herrian nagusitzen dena da sorgin irudi hori, emakume libre, aske eta errebeldearekin, horrelako mito bat sortu da. Akelarreak ere aldarrikatzen ditugu, eta horrek alarma piztu zidan».

Sorgin ehizaz eta Inkisizioaz Asisko Urmenetak eta Helena Xurio Arburuak egin duten "Sugarren mende" liburuari buruz mintzo zaizkigu Zugarramurditik.
Horri buruzko artikulua @Gaur_8-n. pic.twitter.com/g6Q1uKKpGn

— Idoia Eraso (@idoia_eraso) April 9, 2021

“Akelarre” hitzaren jatorriari lotuta, horren erabilera ere baztertzen dutela adierazi du marrazkilariak: «Hemen ez da akelarrerik izan, Espainiako inkisidoreek asmatutako hitz bat da, gure arbasoei egozten zizkieten delituak hain larriak zirenez, ez ziren Nafarroako legeaz epaitzen ahal. Hori dela eta, salbuespeneko epaitegia sortu zuten Gaztelan eta bertara eraman zituzten, torturatzeko eta hizkuntza arrotz batean epaituak izateko. ‘Akelarre’ hitza asmaketa perfektua izan da jende hori guztia garbitzeko».

Akusatuak Iruñera ekartzeko Nafarroako Gorteek egindako eskaerak atzeman dituzte idazleek, baina «Inkisizioak ezetz erraten zuen, delituak latzegiak zirelako, niniei orratzez zulatzen zizkietela begiak, odola xurgatzen zietela sexutik, kozinatu eta jaten... Kanibalismoa, banpirismoa, nekrofilia... asmatzen zituzten perbertsio guztiak ziren errateko, Logroñoko kartzela sekretuetara eramateko. Jendea hiltzen zen sorgina zela ukatuz, ez zekitela zer zen sorgina izatea».

Terminoa lehen aldiz Araitzeko prozesuan 1595ean agertu zela azaldu dute: «La endrecera que denominan ‘aker larrea’». Zugarramurdiko leizearen ondoan dagoen larre ezaguna, aldiz, Berroskoberro deitzen dela azaldu du Xurio Arburuak: «Aipatzen dute belardi horretan akelarreak egiten zirela, baina hori Inkisizioak errandako akusazioak dira, eta ez da egiaztatu».

Historia ezagutarazten

Ilustratzaileak liburua herriz herri aurkezten eta mintzaldiak ematen ari direla azaldu du: «Nahiko genuke aurkezpenetan jendearekin mintzatu, Euskal Herrian badugu interes berezia, sentitzen dugulako ez digutela ezer kontatu. Ez dakit Alemaniaren kasua zein den, baina hemen okupazio militar baten ondorio da, eta hori ez galtzea inportantea da. Nahiko genukeena da omentzea eta duintasuna ematea gure arbasoei, ez baitziren sorginak, jende librea izan zen. Herri okupatu batean libre izan nahi izateagatik makineria guztia beraien kontra jarri zen».

Gaur egun dagoen «folklorearen eta mitologiaren» kontrako bidea segitzea proposatzen du Urmenetak: «Ikastoletan lantzen dira, goazen osatzera unitate didaktikoak horri buruz, gure mitologia propioari buruz, ez Espainia eta Frantziako inkisidoreek egin zutena. Momentuz garaipena badute, baina guri dagokigu ez onartzea, behintzat».

Ehizakiak eta ehiztariak

Graziana Barrenetxea, Mikael Goiburu, Maria Presona, 9 urteko Mari Johan Xorro... dira liburuan aurkezten diren pertsona ehizatu eta torturatuetako batzuk. Zenbait hilak izan ziren, besteak deserriratuak, ondasunak bahituak edo presondegian atxikiak. Obran agertzen direnak baino askoz gehiago badira ere, ezagutzen diren batzuen izenak eta bakoitzak pairatutakoak agerian utzi nahi izan dituzte egileek, duela lau mende izan zen errealitatearen erakusle gisara.

Bestalde, horien kontra aritu zirenak ere ezagutzeko zenbait azalpen badira, Leon Aranibar espainiar erresumako Inkisizioko komisarioa, Pierre Lancre Frantziako estatu kontseilari eta Bordeleko demonologoa...

Sorgin ehizaren arrazoi politikoak agerian emanik, garaiko noble eta erreginen aurkezpena ere egiten da ingurua hobeto ulertzeko.