«Gaztelaniaz bizi diren nafarren motiboak aintzat hartzeak euskara hedatzen lagun dezake»

Xabier Erize (Lleida, Katalunia, 1955) soziolinguista nafarra da. Filologian doktorea da eta doktorego-ondoko espezializazioa egina du AEBetan. Irakaslea da «Hiznet» hizkuntza-plangintza graduondokoan, euskaltzain urgazlea eta Euskararen Nafar Kontseiluko kidea.

Nafar desberdinen arteko adostasun linguistikoen inguruan ikertzen ari da Xabier Erize azkenaldian, baita adostasun horiek posible direla ikusten ere. Ikuspegi berri bat dakar bere azken lanak: gaztelaniaz bizi diren nafarrei beren motiboez galdetu die. Arrazoi edo sentipen horiek jaso, aztertu, eta euskararen sustapenean lekua izan dezaketela ondorioztatu du.

«Nafarroan euskararen aldeko jarrerak indartzeko aukerak» jardunaldian (Iruñea, urriaren 14a) aurkeztu zenuen ikerketa. Zer harrera izan zuen?

Euskaltzaleen artean bada kezka, Nafarroan aldeko jarrerak mugatuak daudelako, eta euskararen adierazleak ere egonkortuta daudelako (euskarak, A eredua barne, jendartearen %41 hartzen du. Bestela, %26). Harrera ona edo oso ona izan zen. Batek esan zuen, eskerrak ematearekin batera, markoa jartzen dudala egoera ulertu eta bide berriak erakusteko. Beste batzuengan harridura ere antzematen zen, edo deserosotasuna.

Deserosotasuna zergatik?

Kritika batzuk agertzen direlako, despolitizazioaren ideia, eta ohiko moldeak pixka bat aldatu beharko liratekeelako.

«Gaztelaniaz bizi diren nafarren motiboak euskararen sustapenean txertatzea: ikerketa esploratorio bat» izena du lanak. Aurretik egindako ikerketen ildoari jarraitu diozu, baina pauso bat aurrera emanez. Natural etorri da urrats hori?

2018an lan enpiriko bat egin nuen, ‘Euskararen inguruko adostasun sozial berrietarako azterketa soziolinguistikoa Nafarroan’. Hortik beste urrats bat egitea pentsatu nuen: euskaratik urruti dauden gaztelania hiztunei galdetzea, errespetu guztiarekin eta oso modu irekian, batere baldintzatu gabe, lasai azal dezaten nola ikusten duten euskararen sustapena, zer gustatzen zaien eta zer ez.

Beraiek ez daude ohituta norbait galdera horiekin hurbiltzera. Nola hartu zaituzte?

Gehienek oso ongi. Erantzun dute eta gainera serio. Elkarrizketa oso aberasgarriak gertatu dira. Egon da baten bat esan duena ere: ‘Ez naiz eroso sentitzen gai hauetan, ez dut interes handirik eta ez dut erantzungo’.

2021eko ekaina eta uztaila bitartean 39 herritar anonimo elkarrizketatu zenituen. Idatziz egin zenuen. Zer dela-eta?

Nik bakarrik egin nuen eta metodo erraza eta zientifikoki baliagarria izan zen. Sarea eratzen joan nintzen. Profil horretako jendea bilatu behar nuen: gaztelaniaz bizi dena, euskaraz ez dakiena, euskaratik urrun dagoena, ez dituena seme-alabak ikastolara edo D eredura eramaten. Animatzen ziren eta esaten zidaten: ‘Posible nuke elkarrizketa ingurukoei pasatzea?’. ‘Bai, bai, primeran’. Adin tarte eta alde geografiko desberdinak bilatu ditut, eta generoak ere ia parekoak izan dira.

Behin erantzunak jasota, aztertzen hasten zara eta motibo mota asko agertzen direla ikusten duzu. Ikertzaile bezala saturazio puntura iristen ari zaren edo ez sentitu behar duzu. Arrazoiak eta sentimenduak errepikatzen hasten direnean, ez duzunean gauza berri nabarmenik ikusten, ‘honekin aski izan daiteke’ esaten duzu. Eta hori sentitu nuen. Elkarrizketatuak eta agertu diren ideiak nahiko errepresentatiboak direla uste dut gaztelaniaz bizi direnen munduan zer dagoen jakiteko, eta alde horretatik oso pozik nago.

Honako hipotesia planteatu zenuen: posible litzateke gaztelaniaz bizi diren nafarren euskararen sustapenari buruzko motibo esanguratsu batzuk identifikatzea, horiek euskararen sustapen sozialarekin bateragarriak izatea eta horien bidez euskararen sustapenaren eraginkortasuna handitzeko aukerak agertzea? Hein handi batean baietz ikusi duzu.

Bai. Motiboak identifikatu dira, motibo horiek ez doaz euskararen aurka, ikuspegi desberdin batzuk planteatzen dituzte, baina bateragarriak dira euskararen sustapenarekin. Batek esaten badu ‘euskara Nafarroako osagai kultural bezala asko gustatzen zait’, eta besteak ‘estilo ireki eta inklusiboarekin etortzen bazara eroso sentitzen naiz’, euskararen sustapenaren eraginkortasuna handitzeko aukerak sortzen dira. Orain arteko estiloarekin betiko mugetan gelditzen zara: %30ean, gainera egonkor, lautada batean, deskuidatuz gero behera egiteko arriskuarekin. Nola hedatu gainerako nafarren artean? Haiek entzunez eta kontuan hartuz.

ENTZUNEZ
«Orain arteko estiloarekin betiko mugetan gelditzen zara: %30ean. Nola hedatu gainerako nafarren artean? Haiek entzunez eta kontuan hartuz» 

«Ea lortzen den euskararekiko erresonantzia positiboak aktibatzea!», mezuarekin amaitu zenuen aurkezpena. Momentuz elkarrizketa gutxi dago euskararen aldeko herritarren eta gaztelaniaz bizi direnen artean. Lan hau pauso bat da.

Nik uste dut baietz. Erresonantziak handitu nahi baldin badituzu haien ikuspegiak ezagutu eta kontuan hartu beharko dituzu, mesfidantzarik gabe. Euskaltzaleen aldetik mesfidantza dago erdaldunen motiboen atzean zer dagoen: euskararen bazterketa… Erdaldunek, aldiz, zera galdetzen dute: ‘Euskararen sustapenaren atzetik zer etorriko da? Derrigortasuna, inposaketa, Euskadin sartzea?’.

Espero zenituen erantzunak?

Asko espero nituen. Aurreko lanetatik abiatzen zara, zure esperientzietatik, eta badira antzekotasunak. Baina ezberdintasunak ere ageri dira. Gehiago agertu dira kritikak, eta ia ez da agertu polarizazioaren gaia. Sarri pentsatzen da euskararen gaian polarizazio eta krispazio sozial handia dagoela Nafarroan, eta ez da hori agertu. Hirugarren kontu bat da, hau ere berria argudio gisa, gustuko dutela euskaldunek euren hizkuntza maitatu eta zaintzen dutela ikustea.

POLARIZAZIORIK EZ
«Euskararen gaian polarizazio handia dagoela pentsatu izan da, baina ez da hori agertu»

Zer aplikazio posible ikusten dizkiozu lan honi?

Ez nago hizkuntza politikaren makina gelan. Euskaltzalea naiz eta, noski, euskaltzaleekin harremanak ditut. Orduan, beti posible da hau kontuan hartzea.

«Sustapen politizatuarekin ez zara haiengana hurbilduko»

Elkarrizketatuek ‘euskaraz mintzo diren pertsona batzuen nagusitasun moralaren sentimendua’ aipatzeak harritu nau.

Hori aditzea berria izan da niretzat ere. Baina, pentsatzen jarrita, batzuetan euskaltzale bezala harrotasun puntu batetik hitz egiten diezu erdaltzaleei: ‘Aizu, nagusikeriaz jokatzen ari zara gure aurka, eta gu minorizatuak gara, biktimak’. Euskaltzale batek esan zidan: ‘Hara, ez nuen horretaz pentsatua, baina baliteke’.

Nik ere gauza bera sentitu dut. Enpatia ariketa bat da egin duzuna. Entzutea (egiten ez duguna) eta gero bestearen lekuan jartzea.

Hori da. Gero, niretzat datu objektiboa da pertzepzio horiek daudela, ez naiz sartu dituzten pertzepzio horiek egiazkoak diren edo ez, edo zein neurritan. Zein motibo dauden identifikatzea izan da ikerketa.

‘Euskara ideologia eta politika jakin batekin nahastea’ ez zaiela eroso egiten dezente aipatu dute. Hori ezagunagoa da.

Begira, hor bi gauza daude antzekoak. Bat da, oso ezaguna, ‘euskara politizatuta dago bi aldeetatik eta hori ez zait gustatzen’. Bestetik, indartsuago agertu da, behintzat aurreko ikerketekin konparatuta, esatea: ‘Egiten duzuen euskararen sustapena politizatuta dago’. Denetan azpiulertzen da politizazio abertzalea dela. Horrekin ez zara haiengana hurbilduko. Euskara Nafarroako hizkuntza propio bezala hartuta, bai. Euskara sustatzeko ekimenak gustatzen zaizkie askori. Euskara hezkuntzan, administrazioan eta aisialdian egotea, kultur ekitaldiak egitea, Nafarroa Oinez, Euskaraldia… Euskaldunek euskara maitatu eta defendatzea askok ikusten dute ongi. Ni izango banintz hizkuntza politikan erabakiak hartuko dituena, jakingo nuke nondik jo. Gutxien gustatzen zaiena inposaketa edo derrigortasuna da. Edo dena estilo batzuetakoen artean egitea eta estilo hori transmititzea. Besteek, urruti daudenek, zer pentsatzen duten galdetu eta kontuan hartzeko ariketa oso inportantea da. Euskararen plan eta kanpaina ia guztiak euskaltzaleen artean egiten dira. Gehienez ere esaten da ‘nik uste dut gainerako nafarrei hau gustatuko zaiela’, baina ez zaie galdetzen.