Mitoa dugu giza jakituriaren aurreneko dirdaia. Homo bilakatu ziren haiek, milaka urte direla, jainkoak eta izaki bereziak asmatu zituzten beren buruek uler zitzaten biziaren sorrera, existentziaren misterioak, edota eguzki eta izarren mekanismoak. Kultura denek landu egin dituzte beren mito propioak. Mitoa espirituaren beharreko sorkaria denez, historia osoan bizirik dirauena da. Mitoa zaharra da. Baina, zergatik behar ditugu mitoak? Zergatik bere beharra? Mitoari errealitatearen kontra jartze zientifikoari dagokio eta ez da nahasi behar zein den mitoaren tokia eta zein logosaren lekua kulturaren diseinuan. Bakoitzari berea. Logosa eginekin lotzen baita zuzenki, errealitatearekin, eta guztiz egokia da horregatik ikerketak, zientziak eta fenomeno guztiak lantzeko. Mitoa, alderantziz, ez da arrazionala eta ez dagokio bere kontaeren frogaketa ematea, gizakien inkontziente sailekoa da erabat.

Mitoa beti saiatu izan da bizitzaren misterio existentzialak argitzen eta erantzunak ematen jendeari oreka eta lasaitasuna eskaintzeko. Ordukoek aparteko jakituria garatu zuten mitoen bitartez sakonki landuz kultura beraien bizimoduetan, mitoan aurkitu zuten mendez mende eta belaunaldi anitzez zegokien lurraldetan mardul eta sendo aritzeko...eta harro eta ziur iraun ahal izateko. Logosak muga larri eta estuak ditu, zeren askotan ez da gauza gizakiaren adimenari bururatzen zaizkion galderak erantzun ahal izateko. Okerra sortzen da ordea mitoaren zentzu zuzena galtzen denean, edo beste modura esanda, mitoa bera hartzean denean (dugunean) egiazko historia bakarra bezala. Eginak kontutan edukitzekoak dira amaieran, mitoak aurrez, sentimenduak sortzekoak bilakatzen dira. Euskal mitologiak historiaurreko garaietan ditu bere sustraiak. Euskal atsotitz ezagunak honela dio: “Izena duen guztia omen da”. Gure mitologian pertsonaia harrigarrien izenak agertzen zaizkigu: Lur, Eguzki, Ilargi, Urtzi, Mari, Mikelats, Atarabi, Basajaun, Akerbeltz ea. Antzinako mintzaira da mitologia. Indoeuroparren eta kristautasunaren aurreko funtsa du eta honek kultura interes berezia ematen dio.

Euskal mitologiaren kasuan argi dagoenez, lurra unibertsoaren gorputz materiala da eta gorputz horretan Mari jainkosa bizi da, gorputz unibertso horren arima hain zuzen. Munduaren ikuskera animista osotasunaren ikuskera da. Gauza guztiak daude elkarren artean lotuta eta gauza guztiek dute zerikusia batak bestearekin, adurra deituriko lotura magikoak zeharkatzen duelako osotasunaren zati diren elementu guztiak. Lurra jainkosa ama da, Ama Lurra. Horregatik lurreko elementuak sakratuak dira eta dohain sendagarriak dituzte, batez ere erramuak, haritzak, gatzak eta beste zenbait harri eta mineralek. Lurra ama-jainkosa edo jainko matriziala da, femeninoa eta ez maskulinoa. Lurra, emea da. Ama Lurraren eme izaera hori indartu egiten da, kontuan hartuz bere umeen artean Eguzkia eta Ilargia daudela. Baina biok femeninoak dira, alabak dira eta horregatik bata bestearen ahizpak. Euskal mitologiaren alderdi espezifikoa da, beste mitologietan eguzkiak genero maskulinoa baitu.

Mito ezagunetariko bat Akerren irudia dugu. Mari jainkosaren eta bere sorginen zerbitzura dagoen sexualitate maskulinoa azaltzen duen irudi garrantzitsua hauxe, eta Mariren kontrapuntua denez berarekin harreman osagarria lortzen duena hain zuzen. Kixminen elezaharrak kristauen aurreko jentilak aipatzen ditu, hauek, naturarekin harreman estuan bizi zirela adierazten duelarik. Euskal mitologian “mairu” deitzen zaio jentilari. Olentzero, Onenzaro hitzetik omen dator. “Aro ona” izan daiteke bere esanahia, Mendian bizi eta urtean behin mendi tontorretik jaitsi eta opariak ekartzera etortzen dena. Euskal Herrian zehar badira hainbat leize, hainbat aldiz ikusi ahal izan diren zenbait animalia eta munstroen bizileku direnak. Euskal elezaharretako lurpean munstro ezagunena Herensugea izenekoa da, zazpi buru ditu, bakarra bestetan. Bai. “Izena duen guztia omen da”. Bedi bada.