Estatu indarkeriaren aldaera ankerrenen segidak korapilatu ziren 1984ko martxoaren 22ko Pasaiako segadaren bueltan: tortura, fusilamenduak, gezur ofizialak. 40 urte dira Polizia espainolak Rafael Delas ‘Txapas’, Jose Mari Izura ‘Pelu’, Pedro Mari Isart ‘Pelitxo’ eta Dionisio Aizpuru ‘Kurro’ Komando Autonomo Antikapitalistetako (KAA) kideak exekutatu zituenetik eta, hala ere, aitortza ofizialik ez dute biktimen senideek. 40 urte dira eta hari-mutur guztiak probatu dituzte epaitegietan eta instituzioetan, baina beste aldean ez dute inor topatu. Askatzeke dira korapiloak, eta eztarrian dakarte bana Pasaiara, anaiak tiroz hil zituzten tokira.

Zer sentsazio sortzen dizue hona etortzeak?

[Javier Izura] Deserosoa da. 113 bala-zulo dira, eta zulo bakoitza erantzun ez den galdera bat da.

[Arantxa Isart] Mingarria egiten zaigu. Paraje honek gauza gogorrak gogorarazten dizkigu. Baina, bestalde, aberatsa ere bada, jarraitzen dugulako egia eskatzen; 40 urte eta gero, gezurra dirudi, baina horrela jarraitzen dugu. Eta, minak min, jarraituko dugu.

40 urte: sortzen dizue ezinegonik denbora oztopo izateak gazteei memoria transmititzeko?

[Mertxe Delas] Kontakizuna lausotzeak kezka handia sortzen digu, bai. Hemen gaude, memoriak jarrai dezan eta etorkizuneko belaunaldiei irekita manten dezagun. Guri orain arte kasurik egin ez digutenez, mespretxatu gaituztenez eta bizitza aldatu zaigunez hilketa hauekin guztiekin, behintzat jende gazteak jakin dezala bazirela pertsona batzuk hemen hil zituztela aurretik epaitu gabe; fusilamendu bat izan zen. Bizitza osoa emango dugu hura oroitzen. Utzi diguten hutsunea oso handia da.

«Borondatea falta da. Nik ez dut espero inork honen alde ezer mugituko duenik, zeren Euskal Herrian pasatu den beste guztiaren alde ez dute ezer egin»

Nola izan zenuten zuen senideen heriotzen berri?

[A.I.] Ni lanean nengoen eta telefonoz deitu zidan amaginarrebak; irratiz entzun zuela zerbait, eta hasi ginen aztoratzen. Gurasoen etxera joan nintzen, hitz egin genuen, eta gero Peio etorri zen gurera. Ofizialki inork ez zigun ezer esan. Gerora, abokatuengana jo genuen eta Polloera joan ginen gorpuak ikustera. Oso gogorra izan zen hura. Poliziek barre egiten ziguten, burlaka izan genituen. Herrian hiletak egin ziren, udaletxe azpian egon ziren gorpuak eta, egia esan, jende asko batu zen. Ni egoerak gaindituta nengoen, eta etxekoak zer esanik ez.

[M.D.] Ni hurrengo egunean enteratu nintzen. Ez nintzen gurasoekin bizi, eta nire aita etorri zen abisatzera. Telebistan entzun zuen tiroketa bat izan zela Pasaian eta gau osoa eman zuen irratia entzuten. Etxeko telefonora ere deitu zuten, zera esanez: ‘Esaten duguna betetzen dugu’. Shock bat izan zen familia guztiarentzat. Gainera, bi anaia kartzelan genituen; nire anaiarekin [Rafael Delasekin] erlazionatuta zeudelakoan familiaren zati bat atxilotu zuten, nahiz eta zerikusirik ez zuten ezerekin.

[J.I.] Nire kasuan, anaiaren lagun batek, Iparraldean ezagutu zuenak, etxera deitu zuen eta esan zigun Pasaian hil zituzten lauretako bat ‘Pelu’ zela. Polloera etorri ginen. Pentsatzen duzu ‘ez da zure anaia izango’... baina lau izarak jaso, eta, ostras... bat zure anaia da. Gogorra da; nola esplikatu hau gurasoei? Nola azaldu ikusi duzuna?

[Peio Aizpuru] Gau hartan amarekin nengoen eta irratiz entzun genuen Pasaian zerbait gertatu zela. ‘Autonomoak’ aipatu zituzten, orduan, susmo txarrarekin joan ginen ohera. Goizaldean amak esnatu ninduen esanez Dioniren izena ere aipatu zutela. Esan zidan aitari abisatzera joateko, enpresan lanean zegoela. Nire bizitzako momentu gogorrenetako bat hori izan zen. 20 urte nituen. Nire gurasoak ez ziren gai izan Donostiara joateko eta niri egokitu zitzaidan Polloeko hura pasatzea. Hori grabatuta geratzen zaizu bizi guztirako.

Ondo prestatutako operazioa izan zen. Lehenik, Rosa Jimenoren bahiketa eta torturak, kideekin zita egitera derrigortzeko. Hemen inguruan, Guadalajarako GEOak, Guardia Zibilaren txalupak, badiaren alde bietan poliziak... bitarteko denak jarri zituzten sarekada horretan.

[A.I.] Argi dago aurretik prestatutako mendekua izan zela, ‘autonomoek’ Enrique Casas hil zutelako. Rosa atxilotu zuten eta, torturaren bitartez, telefono zenbakiak lortu eta dei hori [KAAko kideekin Pasaian zita egiteko deia] eginarazi zioten. Hemen, muntaia ondo prestatuta zuten baina, gainera, ilegalki jardun zuten. Debekatuta zeuden postak erabili zituzten eta gorpuak beste aldera eraman zituzten, forentsea eta epailea bertaratu gabe zeudela. Hain froga garbiak izanda, ez dugu ulertzen 40 urte eta gero, judizialki, hasieran bezala egotea. Hemen egon zen ehun polizia ingurutik bakar bat ere ez da identifikatu. Hain ondo prestatutako ekintza bat izanik, nola ez dira ba datuak jasota egongo?

[J.I.] Rosa gaixoa torturatu zuten eta horrela atera zioten informazio guztia. Urte haietan ‘hiltzera jotzea’ zen haien egitekoa, zeren ez ziren lau hauek bakarrik izan, lehenago gehiago ere erori ziren. Eta, hiltzera jotzeaz gain, jendeari min egitea zen haien asmoa. Senideei, lagunei, denei.

[P.A.] Garbi dago Pasaiako operazio hau ondo prestatutako sarraskia izan zela. Bazekiten inpunitate osoa izango zutela; fusilatu, postak erabili, 113 bala-zulo aurretik, atzetik eta alde guztietatik... bazekiten epaileek ez zutela ezer egingo. PSOEko buruzagi Jose Bonok liburu batean esaten du: «Casasen hiltzaileek Bidasoa gurutzatu zutenean merezi zutena jaso zuten». Harrokeriaz esaten zuten. Eta tristea da gaur egunean ere inpunitatea nola mantendu den ikustea.

Paco Etxeberria forentseak esana da: «Interpretatu dezaket zeukaten dena disparatu zutela hor zeuden guztiek». Eta tiroketa egin eta gutxira, Poliziaren irratiko mezu bat aditu ahal izan zuten zenbait entzulek: «Abisatu Guadalajarako GEOen kuartelari operazioa arrakastatsua izan dela». Itxuraz, gertatu zena gertatzea nahi zuten.

[P.A.] Paco Etxeberriak hori esan zuen, eta [‘Pasaiako Badia’] dokumentalean esan zuen, baita, itu bat zeukatela: «Hiltzea». Bestela ezin da esplikatu. Peluk 28 bala-zulo zituen, gutxienez bat garondoan. Pelitxok beste hainbeste, bat garondoan eta beste bat begian. Txapasen kasuan, postak zituen, eskopetarekin oso distantzia gutxira eginda. Baina garondoan ere bazuen tiro bat. Eta nire anaia zenak zortzi bala-zulo zituen garondoan. Hori nahita eginda dago, bestela ezinezkoa da. Garondoko tiroak besteak baino lehenago egin zituzten? Ala besteak egin zituzten lehenengo eta, hilzorian zirela, errematatu egin zituzten?

Orduan, agintariren baten deirik jaso zenuten?

[M.D.] Ezertxo ere ez. Jazarpen deiak jaso genituen etengabe, zein zen ez genekien jende baten partetik. «Esaten duguna betetzen dugu», adierazten zuten, eta horixe bera ziurtatu zieten nire anaiei atxilo zituztenean. Hori izan zen jaso genuen guztia.

[P.A.] Gure kasuan, garai hartan Azpeitiko alkate zen Imanol Elias etorri zen etxera eta Xabier Aizarna Aldundiko buruak guri helarazteko eman zion telegrama bat erakutsi zigun. Telegrama hartan jartzen zuen: «Erailak izan dira». Garai hartan, erakundeek eta politikariek nahiko erantzun gogorra eman zuten.

Iaz jaso zenuten EHUk kasu honi buruz ondu zuen txostena, Lakuaren enkarguz egina. KAAko kideak tiroka hasi zirela dioen bertsio ofiziala guztiz gezurtatzen du. Txosten hori jasotzea izan da aitortza moduko bat zuentzat?

[P.A.] Katedrak egin duen txostenak laburbiltzen du Pasaiako sarraskian gertatu zena, eta oso adierazgarriak dira iritsi dituzten ondorioak. Esaten du exekuzio estrajudiziala izan zela. Eta hori adituek esatea guretzat sekulakoa da. Beti ezinean ibili gara, gure borroka, urte askoan, antzua zela sumatzen genuen, eta txosten horrek, azkenik, dena laburbildu du. Hala ere, hiru urtez ezkutatuta izan zuten. Jakin dugu txostena egin zutenek, Eusko Jaurlaritzakoekin biltzen zirenean, eskatzen zietela mesedez argitaratzeko eta familiei emateko. Jaurlaritzak kasurik ez zien egin. Hori oso mingarria egin zaigu; gero barkamenak eskatzea alferrik da.

«Konturatzen gara Pasaian gertatutakoa jada ez dela lehen bezala kontatzen. Guretzat hori garaipen bat da»

«[Estatuak] ikerketa judizial azkar eta eraginkor bat egin ordez, epaiketa kalbario bihurtu zuen, etengabeko maniobra luzatzaileen bidez, objektiboki prozedura luzatu baitzen porrot egin arte», ondorioztatzen du txostenak. Horrela bizi duzue prozesu judiziala, «kalbario» bat bezala?

[M.D.] Horrela bizi dugu, bai. 40 urte daramatzagu horrela eta Estatuak ez du ezer argitu. Ez dago inongo kolaboraziorik; are gehiago, esaten dute paperak desagertu egin direla. Kalbario bat bizi dugu, baina aurrera egingo dugu, justiziaren eta memoriaren alde.

Aurrerantzean nork eman behar du pausoa? Zer pauso?

[A.I.] Bide judizialak agortzera doazela ikusten dugu, eta Eusko Jaurlaritzaren zain gaude, gutxienez haien aitortza jasotzeko. Hor dago gure azken esperantza.

[P.A.] 40 urte pasatu dira eta familiak izan gara justizia eske aritu garen bakarrenetakoak. Azpeitiko Udalak, Egiari Zorrek, eta beste hainbat pertsonak lagundu digute, baina instituzio mailan... hainbeste Gogora Institutu, hainbeste Giza Eskubideen Batzorde, hainbeste balore ahoan bolo-bolo... Eta horrelako kasuetan? Ez dute ezer egin. Eta ez dute egiteko asmorik. Gure kasuan, behintzat, hori erakutsi dute. Benetako demokrazia batean horrelako Estatu erailketak beste era batera argitu beharko lirateke. Baina 40 urte egin ditugu borrokan eta, hein batean behintzat, nolabaiteko aitortza judiziala lortu dugu. Bertsio ofiziala ezeztatu dugu, aitortza maila bat lortzen ari gara euskal gizartean; konturatzen gara Pasaian gertatutakoa jada ez dela lehen bezala kontatzen. Guretzat hori garaipen bat da.

[J.I.] Inork ezer egiteko zain egon? Egin dezakete, baina borondatea falta da. Nik ez dut espero inork honen alde ezer mugituko duenik, zeren Euskal Herrian pasatu den beste guztiaren alde ez dute ezer egin. Baina, tira, kontakizuna geratuko den ilusioa dut. Nik diodana emozionala izan daiteke, baina Paco Etxeberriak dioenarekin edo txostenak jasotzen duenarekin... gazteek beste modu batera ulertu ahal izango dute.