Euskaltzaindiak 1968ko urriaren 3, 4 eta 5erako deitu zuen euskararen batasunari buruzko batzarra Arantzazun. Erakundea 1919an sortu zenetik, bazuen hizkuntzaren batasun beharraren kezka hori, eta hasia zen orduko hartan pausoak ematen, baina 1936ko gerrak dena bertan behera uztera behartu zuen. Gerra bukatu eta hamarkada pare batera berriro ekin zion hausnarketari, aurrerapen handirik gabe, ordea. Txillardegi idazle eta militanteak bultzatuta 1964an Baionan egindako bilkuran eman zen lehenengo pausoa, eta ez nolanahiko pausoa, baizik eta ondorengo hizkuntzaren estandarizazio prozesu guztia bideratuko zuena. Han ezarritako ildoa hain izan zen sendoa, ezen ondoren etorriko ziren proposamen guztiak baldintzatu zituen. Koldo Mitxelenak berak esana da, Txillardegirik gabe eta Baionako bilkurarik gabe, ez zela Arantzazun eman zen behin betiko pausoa emango.

Koldo Mitxelena jakintsua (hizkuntza kontuetan euskaldun jakintsurik izan bada, Mitxelena izan da) Salamancako Unibertsitatean irakasle zen, katedraduna. 1936ko gerran Euzko Gudarostean faxismoaren kontra borrokan aritutakoa zen, baita horregatik heriotza zigorrera sententziatua ere, baina azkenean epaia ez zen exekutatu. Jakina, ondo zekien Mitxelenak aurreko urteetan euskararen batasunerako egindako proposamenak zeintzuk ziren; horien artean nagusia, Federiko Krutwigek bultzatutakoa, lapurtera klasikoaren aldekoa. Orduko aldizkarietan idazten zuten gazteek (Gabriel Arestik, Xabier Kintanak, Txillardegik…) ez zuten hain garbi ikusten, ordea, hautu hori, eta elkarren artean asko eztabaidatzen zuten nondik jo, baita ondorio batzuetara iritsi eta aipatu aldizkarietan aplikatu ere. Baionako 1964ko bilkura deitu zuten azkenean, eta han proposamen zehatzak plazaratu. Lau urte geroago, Ermuan bilduta, jarrera ofizial bat hartu zedin eskatu zioten Euskaltzaindiari. Eta honek Arantzazuko Batzarra deitu, ortografiaz, morfologiaz, deklinabideaz eta neologismoez erabakiak hartzeko, betiere batasuna helburu.

Patri Urkizuk 22 urte zituen orduan eta Salamancan zebilen ikasle. Harreman estua zuen Mitxelenarekin, eta honek utzita Arantzazuko bilkurara begira prestatutako txosten teknikoa irakurtzen lehenengoetakoa izan zen. Batzarra irekia izango zenez, bertan parte hartzea erabaki zuen. Joan Mari Torrealdai “Jakin” aldizkariaren zuzendaria zen, hizkuntza batasunaren beharraz erabat jabetutako aldizkaria berau, eta Joan Mari ere Arantzazurako batzarrera apuntatu zen. 26 urte zituen orduan. Han adin bertsuko gazteekin egingo zuten biek topo, hala nola Rikardo Arregi, Ibon Sarasola edo Ramon Saizarbitoriarekin. 50 pezetako matrikula zegoen ezarrita. Anbrosio Zatarain euskaltzainak (lur-jabea zen) mila pezeta jarri zituen bere poltsikotik, batzarrak sortutako gastuak arintzeko.

Esan beharrik ez dago frankismo bete-betean zegoela Euskal Herria. Baina erregimenaren aurkako borroka ere hasia zen. Meliton Manzanas polizia torturatzaile ezaguna abuztuaren 2an hil zuen ETAk Irunen, eta salbuespen egoera ezarrita zegoen ordudanik Gipuzkoan. Horregatik egin zen Euskaltzaindiaren batzarra Arantzazun, eta ez Oñatin, aurreikusita zegoen moduan. Beldurra zen nagusi gizartean, ETAren ekintzari oso errepresio gogorrarekin erantzun baitzion Estatuak. Torrealdaik ondo gogoan du beldurra Arantzazun bildutakoek ere bazutela, nabaritzen zela, eta bilkurak iraun zuen egunetan hiruzpalau toki ezberdin eta ustez seguruetan egiten zutela lo hainbat batzarkidek. Batzarrean parte hartzeari uko egin behar izan zionik ere izan zen.

Tentsioa kanpoan eta tentsioa barruan. Berehala konturatu zen Patri Urkizu lanak izango zituela moderatzaileak, Jose Maria Satrustegi euskaltzain apaiz nafarrak, han sortzen ziren eztabaidak bideratzeko eta bakoitzak zegokion unean hitz egin zezan lortzeko. «Izugarri lan ona egin zuela, hori dut gogoan», diosku idazle lezoarrak. Sarrera hitzaldia Manuel Lekuona euskaltzainburuak eman zuen –apaiza hau ere– eta hizkuntzaren estandarizazio prozesuarekiko nolabait ere erdibideko posizioa hartu zuen, eta metaforaz adierazi: «Euskara indartzeko beso-bakartu egin behar, hanka-bakartu egin behar, mahastiekin gertatzen den bezala, mahatsa ondo inaustu eta kimatu egiten den gisan. Min probetxugarria da hori». Alegia, ikusten zuela hedabideetan, eskoletan, erabilera formalean, estandarizazioa ezinbestekoa zela, euskarak etorkizunik izango bazuen, baina horretarako tokian tokiko euskalkiek ordura arteko lekua galdu beharko zutela eremu horietan.

Lekuona besoa mozten uzteko prest bazegoen, beste askok ez zuten horretarako inongo asmorik. Torrealdaik dioenez, sona zuten idazle gehienek, eta baita Euskaltzaindiko gehiengoak ere, euskara batuaren behar gorria zegoenik ez zuten uste, edota zeharo kontra zeuden. Urkizuk ere garbi ikusi zuen dikotomia: «Kontserbatzaileak versus ‘gorriak’. Zeintzuk ziren ‘gorriak’ mespretxuzko hitzarekin definituak? Indarrean zetozen idazle gazteak, Gabriel Aresti buru-edo zutela. Baina zer diren gauzak. Koldo Mitxelenak errespetu handia zion Arestiri, eta honek 1959an idatzitako ‘Maldan behera’ liburuan euskara batua hor zegoela gutxi gorabehera zioen. Jon Mirande ere estimuan zeukan». Mitxelena izaera sendoko gizona zen, hari ez zioten presioek eragiten: euskararentzat ona zena, hura defendatuko zuen, on nork egiten zion begiratu gabe. Kontserbatzaileek “gorritzat” jotzen zituzten bai Baionako bilkurako idazle laikoak bai batuaren alde jartzen ziren apaizgai gazteak. Gizartean bezalaxe Euskaltzaindiaren inguruan ere garai zaharren eta berrien arteko haustura ari zen gertatzen.

Dagoeneko ez dago gure artean, baina hainbat elkarrizketatan utzi zuen Arantzazuko Batzarrari buruzko testigantza Juan San Martinek, orduko Euskaltzaindiko idazkariak. Batuaren kontrakoen presioa batzarra egin baino lehenago hasia zegoela esan zuen, euskaltzainek anonimoak jaso zituztela, Arantzazun “h”-aren kontra bozkatu zezaten eskatuz. Anonimo horien egilea nor zen bazekiela zioen San Martinek; “Agur” aldizkarian ari zen euskaltzain urgazle bat, hain zuzen ere.

Bai Urkizuk eta bai Torrealdaik azpimarratu egiten dute Koldo Mitxelenaren pisu intelektuala –errusieraz eta alemanez irakurtzen zuen, esate baterako, eta Europako beste hizkuntza batasun prozesu batzuk gertutik ezagutzen zituen– eta izaera tinkoa. Jenio bizia zuela ere gogoan dute. Mitxelena EAJko kidea zen, gaztetatik gainera. Alderdian gehienak batuaren kontra zeuden arren, errenteriarraren argumentuei aurre egitera inor gutxi ausartzen zen. Josu Arenaza eta Dionisio Oñatibia mediku urretxuarra izan ziren alderdiko aurkari horietako batzuk, eta haiekin ika-mika latzak izan zituen aldizkarietan. Arantzazuko Batzarretik hogeita bost urtera ere, ez zuen amore ematen Oñatibiak, 1982 eta 1983koak baitira “Euskaltzaindiari epaiketa” eta “Euskaltzaindia, el batua y la muerte del euskera” bere liburuak.

Torrealdairen iritziz, hizkuntzaren gaian Juan Ajuriagerrak jarrera neutrala hartu izana ere garrantzitsua izan zen. EAJko beste gizon baten jarrera ere erabakigarria izan zen alderdiak euskara batua onartzeko, hain zuzen ere, Martin Ugalderena. Hau 1969an itzuli zen Venezuelatik, eta ez zuen, beraz, Arantzazuko Biltzarrean parte hartu, ezta hango eztabaida sutsuak bertatik bertara bizi ere. Baina Lekuonari, Mitxelenari… eta batzarrean parte hartu zuten beste askori egin zizkien elkarrizketak, Euskal Herrira bueltatutakoan, eta hausnarketa horren ondorioz batuaren aldeko zalantzarik gabeko hautua egin zuen.

Ereduen arteko talka. Arantzazun, gipuzkera-nafarrera-lapurtera eredua hartu zen nagusiki euskara batuaren oinarri. Horrek desadostasuna sortu zuen hizkuntza eremu geografiko honetatik urrutien zeuden euskal hiztun dezentegan, Bizkaian batez ere, eta oposizio hori nabarmen azaleratu zen. “Inperialismo” hitza ere entzun zen. Ekialdetik ere izan zen horrelako salaketarik, Urkizuk gogoan duenez: «Arantzazuko atsedenaldietako batean Xarritonekin ari nintzen hizketan, eta sutsu aritu zitzaidan ‘gipuzkoarren inperialismoaz’», diosku harridura keinuz.

Batuaren kontrako argumentuak, edo aitzakiak, mota askotakoak ziren. Bazen fede onez uste zuenik hizkuntzari, naturari bezala, bere bidean joaten utzi behar zitzaiola, inolako kanpoko eraginik gabe. Horrek, ordea, euskara bezalako hizkuntza bat heriotzara zeramala erremediorik gabe erantzuten zuen Mitxelenak. Beste jarrera kritiko batzuek oinarri ideologikoa zeukaten. Adibidez, Manuel Lekuonari presioa egiten zioten batzuk, erlijio gizonak gehienak, berarekin apaiztegian ikasitakoak eta ondoren Euskaltzaindian topo egindakoak –Anizeto Zugasti esate baterako–, epiteto potoloak erabili zaleak ziren. «Erlijioaren kontrako eta euskararen kontrako deabruak dira horiek!» esaten ziotela entzunda dauka Torrealdaik. Azkenean, amore eman eta batuaren aurkariekin lerratu zen Lekuona.

Argumentu barregarriak ere baziren. Batek hartu zien gaina beste guztiei. “H” letra grekoa “eta” ahoskatzen denez, euskara batuan “h” sartzea ETAren agindua zela zabaldu zuten hainbatek. Ibon Sarasolak kontatu izan duenez, batzarreko giroa gaiztotu zen horietako batean, Mikel Zarate lezamarrak, bere hitzaldia hasi aurretik, kantatzen jarri zituen han bildutako guztiak, eta horrela lortu zuen giroa baretzea.

Denek onartzen diote Koldo Mitxelenari garrantzi berebizikoa euskara batua martxan jartzerakoan. Baina Mitxelenak berak esana da Txillardegik Baionan bultzatutako Euskal Idazkaritzaren bilerarik gabe, eta han aurkeztutako proposamenak eta hartutako konpromisoak izan ez balira, nekez sartuko zela bere batasuna garatzearen bidean. 1957tik zen euskaltzain urgazle Txillardegi, eta 1961ean hartu zuen erbesteko bidea, ETAko kide izanik.

Argazki gutxi, oso gutxi, dago Arantzazuko Batzarrekorik. Bat da ezaguna, berrogeita hamar bat parte hartzaile –hirurogei bat izan ziren guztira– erakusten dituena, eliza aurreko eskaileretan. Deigarri gertatzen da, gaurko begiekin begiratuta, hain emakume gutxi azaltzea, hiruzpalau besterik ez. Horietako bat Julia Berrojalbiz ajangiztarra da, Bizkaiko ikastolen alde lan eskerga egindakoa, beste bat Julene Azpeitia zumaiarra, idazle eta irakaslea, beste bat Libe Altuna, irakasle bilbotarra, eta azkena Miren Goñi, etnografo tolosarra, Josu Oregi euskaltzain urgazlearen emaztea.

Hiru eguneko batzarra bukatuta, lau puntuko agiria eman zuen argitara Euskaltzaindiak urriaren 5eko datarekin. Lehenengoan zioen ortografia alorreko puntu gehienak onartuak izan zirela; bigarrenean, erdibide bat hartu zela “h”-aren auzian –letra hori bokal berdin nahiz desberdinen artean erabiltzen hastea–; hirugarrenean, morfologian batzordearen aitzin-lanaren puntuen arabera jokatuko zela eta aditzarekikoak beste aldi baterako utziko zirela, eta azkenekoan honela zioen: «Atsegin hartu du Euskaltzaindiak elkarrizketa honetan agertu den giroaz, jendetasunaz eta alkar lanerako gogoaz, eta uste du, gero ere, guztion laguntzarekin, bere eginkizuna beteko duela. Hortan saiatuko dela».