Ez dakit zergatik esaten diguten Azteken Herria. Neuk azalduko dizut, Tenochtitlan zaharraren bihotz bereko chilangoak, zainetan odol mexikar asko daraman honek eta aitona-amonak nahuatlez hitz egiten entzun dituenak. Ikusten?, hemendik golkoko kostalderaino dena da maia». San Cristobal de las Casas azokan geunden. Gure inguruan emakume tzotzil eta tzeltalak gure solasetik kanpoko salgaietan ari ziren. Neskatxaren bat hurbildu zitzaigun, hori bai, eskuz egindako eskumuturrekoak eskaintzera. Alexandrok, bere azal kobredunarekin, gaztigatu zigun: «Topikoak dira. Eta inkultura kutsu erromantikoz eta poetikoz apaintzeko gogoa. Baina kontua da Mexiko hain dela anitza, oso urrun baitago esaten duten herrialde azteka horretatik».

Arrazoi zuen. Olmeka, tolteka, teotihuakano, misto, zapoteka, totonaka, purepecha edo tarasco, tlatilko, chichimeca, taraumara... bezalako herriak hazten ikusi dituen lurrarentzat gehiegizko sinplifikazioa da. Eta maiek, jaio eta milaka urtera, oraindik ere Mexikoko hegoaldeko lurrak, Guatemala, Belize, Honduras eta El Salvadorko zati batzuk okupatzen dituzte. Bitxia bada ere –ez dakit Alejandrok ba ote zekien–, Mexiko hiriko biztanleak izendatzeko erabiltzen den chilango hitzak maien hizkuntza dela ematen du, nahiz eta Yucatanen, gure begiak ipiniko ditugun tokian, nahiago duten huache deitzea.

Martin Urzua Arizmendi baztandarra buru zuten konkistatzaileen aurrean, 1697an, maien erresistentziaren azken tokia erori zen. Tayasal zen, itzaien hiriburua, gaur egun Petengo Flores hiria. Baina ordura arte, ia 3.700 urtean, maien herria izan zen oihan sarrian. Hainbeste urtek eta hedadura hain handiak askorako ematen dute, eta horren erakusgarri dira arte piramide-hiri gisa iritsi diren aztarna zoragarri eta aberatsak, garai eta estilo artistiko askotarikoak zeharkaturik.

PUUC IBILBIDEA

Yucatanera goaz, kontinentetik irteten den penintsulako lur zati batera, Mexikoko golkoa hego-ekialdetik eta Karibe ipar-mendebaldetik ixteko. Yucatango maiak hiru estatutan banatuta daude: Quintana Roo, Campeche eta iparraldeko Yucatan. Azken horretan aurkituko dugu, hain zuzen ere, Puuc ibilbidea deritzona. Maien zentro interesgarrienetakotzat jo dezakegu, gutxi ibilitakotzat.

Puuc ibilbidea izendapen turistikoa da berez. Baina egia da kulturalki antzekoak diren hiri jakin batzuen hondarrak zeharkatzen dituela, ezaugarri komun batzuk partekatzen dituztenak eta arkitekturagatik eta arte adierazpenengatik bereizten direnak. Antzinako maien zibilizazioko hamar estiloen artean originalenetakoa da.

Kristo aurreko II. eta IX. mendeen artean, maien aldi klasikoaren barruan, bere zibilizazioaren loraldia osatzen duten hiru aldien artean tartekoa eta goraldirik handienekoa da. Yucatan estatuaren hegoaldearen eta Campeche ipar-ekialdearen artean dago Puuc. Baina hedadura zabalagoa du. Nahikoa da Eznatik hego-mendebaldera ibiltzea, edo penintsulako hiri maien artean Chichen Itza bezain iparraldera iristea, haren eragina noraino iritsi zen konturatzeko.

Eskualde honetan biltzen dira hiri adierazgarrienak. Ibilbidea osatzen dutenak Uxmal, Kabah, Sayil eta Labna dira, balioa eman zaien eta bisitetarako egokitu diren bakarrak. Baina badira gehiago: Chacbola, Sabache, Chacmultun, Kiuik, Xlapak, Nohpat... Haietara irits daiteke, baina hor aztarna gutxi geratzen dira, landarediak janda eta turismorako prestatu gabe.

INGURUNEAREKIN HARMONIAN

Maien hiri batzuk bisitatu dituzunean, Puuc ibilbidea aire freskoaren ahokada moduko bat da. Ez da gure begirada iraultzen, ez da hainbesteraino iristen, baina berehala igartzen dira haren originaltasuna eta nortasun nabarmena, ordura arte ikusitakoaz bestelakoa. Hasteko, hiri horizontalagoak dira. Piramideak ez dira desagertzen, badira, baina neurri neurritsuagoak dira, eta ez dute Tikal bezalako hirien muturreko malda.

Eraikuntza eredua ez da hain handia, eta herrikoitik hurbilago dago, gizatiarragoa da. Eraikin zabalak ditu, baina uniformeak eta garaiera ertainekoak. Ez dute, beste leku batzuetan bezala, naturaren gainetik handitasun gorazarre bat izan nahi. Aitzitik, ingurunearekin harmonian moldatzen dira, eta ezin hobeto integratzen dira paisaian. Zoragarriak dira, baina beren edertasun bareagatik, tamainagatik baino gehiago.

Eraikinen behealdea horma lauak izan ohi dira, baina goialdea friso bihurtzen da, motibo geometrikoz apaindurik, baita abstraktuak ere. Dekorazio honetan eredu herrikoia antzeman daiteke, elementu bereizgarrienetako bat kanaberen antza duten zutabe finak direlako, eta horrek harrizko txabola bat ikusten ari garela ematen du. Ez dira falta Chaac Mol-en maskaroiak, euriaren jainkoak, sugeak ertzak errematatzen, giza irudiak... Baina bereziena da ukitu errealista dutela.

Bestalde, sacbe deiturikoak interesgarriak dira. Horrela esaten zitzaien hiri baten barruan puntu garrantzitsuak lotzen zituzten etorbideei eta hirigune guztiak lotzen zituzten perfekzio handiko, zolatutako eta mantendutako galtzada goratuei.

LAU HIRI

Lau dira ibilbideko hiriak, puuc esentziaz blaitzeko ezinbestekoak. Uxmaletik hasiko gara, harrigarriena eta dudarik gabe ederrena. Igarlearen Dorrearen 35 metroak ditu buru, bakarra maien munduan, bere oinplano eliptiko berezia dela eta.

Lau dira ibilbideko hiriak, puuc esentziaz blaitzeko ezinbestekoak. Uxmaletik hasiko gara, harrigarriena eta dudarik gabe ederrena

Bigarren egitura Gobernadorearen Jauregi erraldoia da, maien arkitekturako eraikinik nabarmenetakoa. Oso hurbil dago Dortoken Etxe txikia. Hirugarren egitura handia Mojen Koadrangelua da, horrela deitua, 120 metroko aldea daukan patio handi bat duen komentu bat gogorarazten duelako, gelaz betetako eraikin horizontal batez inguratua. Eta laugarrena Piramide Handia da, baina ez beste hiri maietan ikusiko dugun bolumena. Usoen Etxea eta Hegoaldeko Tenplua ere ederrak dira, baita Jaguarren eskultura edo Chimez-en egitura bitxia ere, altzifrea, zeruaren eta lurraren arteko batasuna irudikatzen zuen zuhaitza.

Puuc hirietan pilota jokoak aurkitzea ohikoa ez den arren, Uxmalek badu. Azkenik, arkuaren oinarrietara joko dugu, hurrengo hirira eramango gaituen sakeari hasiera emateko.

Pilotaren atzetik joango bagina, ondo kontserbatutako arkura iritsiko ginateke. Arku maia faltsu tipikoaz ari gara, hau da, harrizko bloke mailakatuekin egina, erdian ukitu arte. Hortik aurrera, hiria zeharkatzeari ekingo diogu, eta Piramide Handia, Jauregiko Handia eta Codz Poop ikusiko ditugu. Txirbil-denda apaingarri bat da, Chaac Mol-en dozenaka maskaroi, elkarri lotutako sugeak, hieroglifikoak, motibo geometrikoak eta abar dituena, halako rokoko maia bat.

“INURRIEN LEKUA”

Hirugarren geltokia Sayil da, “Inurrien lekua”. Hemen Ipar Jauregia edo Jauregi Handia nabarmentzen da, hiru mailako eraikin monumentala, muino baten hegalean bermatua, zeinaren tontorrean hirugarren solairua altxatzen den. Ondoren Begiratokira joango gara, gandor handi bat duen tenplu txiki batera. Pilota joko bat, hilarri multzo bat eta tenplu pare bat ere baditu.

Azken etapak Labnara garamatza. Tamaina txikiak ederki konpentsatzen du. Haren garaipen arkuak irudi geometrikoz betetako friso fantastikoa dauka, eta alboetan bi gelatxo. Plaza moduko batean dago, harrizko egitura baten gainean, Begiratokia ere deitzen dioten Sayilen antzeko tenplu baten ondoan. Erremate gisa, Jauregia, suge eta chaac molez oparo, eta sarrera zaintzen duena aho beldurgarri bat dauka, letagin zorrotzak erakusten.