Ereñotzuko Akolara eraman gaituzte, izen bereko baserriaren ondora. Iñaki Sanz-Azkue eta Egoitz Alkorta Miranda Aranzadiko herpetologoak dira –arrastaka dabiltzan animalien ezagutza lantzen dute– eta mendian ibiltzeko modu bitxia dute; lurrera begira, harrien eta enborren azpian miatzen, putzuetan geldialdiak egiten... anfibio eta narrastien peskizan ibiltzen dira. Gauza txikiei begiratzearen arte patxadatsua da haiena.

Anfibioak eta narrastiak mundu mailan dauden ornodun talde mehatxatuenak izan arren, horien inguruko ezagutza mugatua da. Euskal Herria ez da salbuespena eta badira 20 urte (30 urte EAEaren kasuan) anfibioen eta narrastien inguruko lan orokorrik egin ez dela.

Hernani eta inguruetan bestelakoa da panorama. Iñaki Sanz-Azkue eta Egoitz Alkorta bertako herpetologoen interes pertsonaletik piztutako metxa Udalera, Ereñotzuko Auzo Udalera, Dobera Euskara Elkartera eta beste hainbat eragilerengana iritsi eta badira lauzpabost urte Ziraba proiektua martxan dela.

«Duela 11-12 urte hasi ginen Egoitz eta biok datuak biltzen. Gure bideak gurutzatu ziren eta bion artean datu base bat osatzen hasi ginen Hernani eta inguruetako anfibio eta narrastien inguruan», kontatu du Iñaki Sanz-Azkuek. Hartara, mendi bueltak koadernoa eskutan hartuta egiten dituzte, ikusitakoaren ahalik eta datu gehien jasotzeko: espeziea, arra edo emea, adina, GPSaren datu koordenadak, argazkia ahal bada...

Beren bidean bidaide hartu zituzten herpetologoek Udala eta beste eragile zenbait, eta hortik sortu zen aipatutako Ziraba, hiru norabide nagusi dituen proiektua. «Batetik, ezagutu egin behar dugu zer daukagun. Bigarrenik, jendeari transmititu egin behar diogu daukaguna. Eta, hirugarrenik, daukagunari balioa ematen saiatu behar gara», nabarmendu dute bi herpetologoek.

Dibulgazioa, ikerketa, ahozko ondarea, transmisioa... «gauza txiki asko biltzen dituen proiektua da, urtez urte indarra hartzen joan dena». Lehen urratsa, Ereñotzuko Txirrita herri eskolarekin batera, Zepadiko putzuak sortzea izan zen, anfibio eta narrastientzat egokia den ingurunea egokitzea.

Gerora etorri zen Akolako Putzuzar iturri zaharra berreskuratzea eta horren segidan beste bi putzu sortzea. Paraje zoragarria da. Aranzadik, Ereñotzuko Auzo Udalak lagunduta, auzolana antolatu zuen putzua berreskuratu eta beste bi putzu txikiak egiteko. «Putzuzarrekoa iturri naturala da, berez sortzen dena lur azpitik. Ganaduak ura edateko, arropa garbitzeko, harraska modura, etxerako ura hartzeko... Akola baserrikoek kontatzen dute nola erabiltzen zuten garai batean. Putzua berreskuratzeko eta berriak sortzeko auzolana ederra izan zen. Akola baserrikoak ere gerturatu ziren eta lagundu egin ziguten, garai batean nola egiten zuten azalduz», kontatu du Iñaki Sanz-Azkuek. Putzuak sortzeko lanen inguruan hizketan segitzen dute, makurtu eta uretara adi begira, zer topatuko. «Putzuak sortzeko hemen inguruko materiala erabili genuen; egurra, lurra, harriak eta zotala. Zotala belarraren azken partea da, alfonbra modukoa, azpian lurra duena. Akolako Joxek gidatuta osatu genuen puzzlea: harria, zotala, harria, zotala... tartean baita gobarria ere, gobara egiteko harria», azaldu du prozesua Alkortak.

Baina, zertarako putzuak berreskuratu eta berriak sortu? Anfibioentzat eta narrastientzat egokia den ingurua sortzeko. «Anfibioak eta narrastiak bioadierazle bikainak dira. Gure ingurunean eta, oro har, ingurumenean gertatzen diren aldaketen adierazle apartak; gertatzen diren aldaketen eta kalteen inguruko pista garrantzitsuak ematen dizkigute», zehaztu dute herpetologoek. Ingurumenarentzat oso garrantzitsuak izanagatik, ez daukate izen onik herritarren artean, aspalditik datozen kondaira, mito eta ipuinak tarteko. «Mito eta legenda askoren biktima izan dira. Munduan suge pozoitsu asko egoteak ez du batere lagundu izan, eta narrastiekiko eta sugeekiko jendearen erreakzioa txarra izaten da normalean», nabarmendu dute.

Hain justu, horri guztiari buelta emateko sortu zen Ziraba proiektua eta bide horretan urrats berri bat da “Hernaniko eta inguruetako anfibioak eta narrastiak” liburu-gida, zorroztasun zientifikoa eta herriaren jakintza josten dituen lana.

«Ziraba proiektuaren baitan, datu mordoa jaso dugu ikerketa adarrari dagokionez. Proiektuak badu beste adar bat, ahozko ondarearena. Eta alor horretan ere ordu askotako bilketa lana egin dugu baserriz baserri Eñaut Agirre filologoak eta biok. Narrastien eta anfibioen argazkiak erakutsi dizkiegu baserritarrei eta kontatu digutena jaso dugu, Eñautek filologoaren begi-belarriez eta, nik, biologoaren begi-belarriez», esan du Sanz-Azkuek.

Argitara emandako liburu-gidak jasotako horren guztiaren lagin bat ematen du. Anfibio eta narrastien fitxa zehatzak jasotzen ditu; espeziearen izena, Hernanin izendatzeko modua, izena euskara batuan, luzera, toxikotasuna, nolakoa den, non bizi den, Hernani eta inguruko mapan non kokatzen den, habitata, bizimodua, kontserbazio egoera, zer jaten duen, gizakiarekin harremanak eta arriskua, hernaniarrek kontatzen dituzten pasadizoak edo kondairak... eta baita QR-ak ere, bideo oso interesgarrien lotura.

Hain justu, baserritarrek kontatutako istorioetan garbi sumatzen da narrastiek eta anfibioek daukaten izen txarra. «Batzuetan informazio zuzena daukate, eta, beste batzuetan, uste okerrak».

Gidan jasotzen denez, «sesiyuak ere izaten ziran zapuaren kontura. Batek zapua akatu eta makila sartzen zielako eta bestiak bizik uzteko esaten zulako: ‘hoik xomorruak jaten omen dixkitek!’».

Kondairak eta ipuinak, baina, transmisiorako tresna dira. Jasotako kondaira baten arabera, basomutil kuadrilla bat basora joan zen lanera, sukaldaria hartuta. Hala joaten omen ziren eta haiek lanean zeuden bitartean, sukaldariak jatekoa prestatzen zien. Errekatik hartu omen zuen ura sukaldariak eltzean, gero babak egiteko. Kontatzen da arrabioren bat hartu zuela eltzean, haiek kendu eta babak bertan egin zituela. Baina berak jan ez. Kondairak dio basomutil guztiak hil zirela, sukaldaria izan ezik. Horregatik esaten da arrabioak pozoia duela.

Egoitz Alkortaren hitzetan, «zenbateraino dauka pozoia arrabioak? Tira, narritagarria da, pozoia dauka defentsa mekanismo bat bezala. Kondairek batzuetan lotura daukate errealitatearekin, eta, beste batzuetan, ez».

Ziraunaren kasua ere argigarria da. Hernaniarrei entzuna da ondokoa: «Itsua dala esateute. Jainkuak subiai galdetu omen ziyon: ‘hik zeini egingo diok kozka?’. Subiak erantzun: ‘Kalteik egiten ez badit, inorri ez’. Eta zirabak berriz: ‘Nik, ikusten dedan guziyai’. Hargatik, Jainkuak itsua egin omen zun».

Kondairak, baina, ez dauka zorroztasun zientifikorik, zirauna ez baita itsua.

Beldurrak eta kondairak aparte utzita, herpetologoek garbi daukate zer egin behar den anfibio edo narrasti bat ikustean. «Gozatu, begiratu, behatu. Distantzia txiki batera egon, ikusi zer egiten duen, nola mugitzen den... Gauza txiki horiekin gozatzen ikastea da natura maitatzeko eta errespetatzeko bide onena. Nik gomendatzen dut koaderno bat eramateko eta ahalik eta datu gehien apuntatzeko. Haurrek marraztu dezakete ikusitakoa, zer eguraldi egiten duen apuntatu...».

Udaberria da herpetofauna behatzeko sasoi onena eta gidan bertan jasotzen dira horren inguruko pistak eta ibilbideak. Gidaren azken kapitulua ere berezia da, “Zer esan ume bati anfibioen eta narrastien mundua hobeto ezagutu dezan?”. Gurasoentzat eta hezitzaileentzat oso baliagarria.

Narrastien eta anfibioen aldeko aldarri bat da Ziraba proiektua, eta, azkena argitara emandako gida, horiek ondo ezagutu eta baita errespetatzeko eta babesteko bide zuzenena. Harri azpitan eta putzu ertzean ezkutatzen den bizitza txiki zatiek osatzen baitute handia. Herpetologoez gain, nabarmentzekoa da Mikel Ramirez de Alda Zabala maketatzaileak eta Ainara Azpiazu Axpi ilustratzaileak egindako lana. «Gidak hutsune bat bete behar zuen. Ez genuen gida zientifiko soila izatea nahi, informazio zientifiko zorrotza modu samurrean eman nahi genuen. Horretan lan handia egin dute maketatzaileak eta ilustratzaileak. Eta horrelako euskarazko gidarik, guk behintzat, ez dugu ezagutzen».

Liburua Hernanin dago kokatuta, baina baliagarria izan daiteke Bizkaian, Gipuzkoan edota Lapurdin ere, isurialde atlantikoan dauden espezi ia guztiak agertzen baitira gidan.

Hernaniko musker berdea Londresko museoan

Hernanik lotura berezia dauka herpetologiarekin. 1913an, Edouard Britten izeneko gazte britainiar bat Hernanitik pasa zen eta bertan musker berde bat harrapatu zuen. Animalia horiekiko zaletasuna zuenez, British Museum of Natural History famatura bidali zuen. Europako herpetologiaren aitatzat hartzen den George Albert Boulenger ezagunaren eskuetara iritsi zen Hernaniko musker berdea eta historian egin den muskerrei buruzko lanik hoberenaren protagonista bilakatu zen. Britten gazteak Hernanin harrapatutako musker berdea espeziearen aurreneko eredutzat hartzen da eta Boulengerrek maiz aipatzen du Hernani bere lanean.