Franco hil aurreko eta ondoko urteetan Euskal Herrian zen askatasun egarriari kantuz erantzun zioten Pantxoa Karrere eta Peio Ospitalek. Uztaritzen egin zuten topo lehenbizikoz Telesforo Monzon politikari eta kulturgilearekin, hura Donibane Lohizunen bizi zenean. 'Itziarren semea' izan zen bikote lapurtarrari eman zion lehen kantua eta, aurrerantzean, Monzonen ideietatik edan zuten, euskal plazetan abertzaleak elkartu zituzten, bergararraren ametsa betez.

Aspaldi publikoki agertu gabe. Zertan dabiltza Pantxoa eta Peio egun?

Pantxoa CARRERE: Bakoitza bere aldetik ibili gara. Ni kantatzen ibili naiz, nire lau musikariekin.

Peio OSPITAL: Ni ere berdin, nahiz eta konfinamendu honekin etxean gelditzera behartuak izan garen. Baina, aldi berean, beste gauza batzuk deskubritzeko aukera izaten da. Ni etxean gustura egoten naiz, etxeko lanetan, baratzeko lanetan edo kirol pixka bat egiten.

Noiz eta nola ezagutu zenuten Telesforo Monzon?

Pantxoa: Lehenik, guk [Peio eta biok] 8-9 urterekin ezagutu genuen elkar. Gero, Uztaritzeko seminarioan egin genituen gure ikasketak eta batxilergoa pasatuta, sortu zen Amaia izeneko mugimendu bat, euskal kulturaren inguruan. Bertan zeuden, adibidez, Beñat Sarasola edo Xarles Bidegain. Oporrak zirelarik antolatzen zituzten bi-hiru egun ikasleentzat, euskal historia-eta ezagutzeko, ez baigenuen deus ezagutzen euskal historiaz. Horrelako giroan, arratsalde batean Telesforo Monzon gonbidatua izan zen, 39ko Gobernuaz mintzatzeko. Kantatu genuen arrats hartan eta uste dut gurekin zela Benito Lertxundi, ezta?

Peio: Bai, 68an izan zen hori. Guk 20 urte genituen. Ez Dok Amairuko zenbait kantari etorri ziren eta lagun artean egon ginen. Gu Manex Pagolaren lehenbiziko kantak kantatzen hasiak ginen, baina lagun artean, publikoan oraindik ez. Eta Telesforori gustatu zitzaion gure kantatzeko era, eta berak esan zigun: «Begira, nik baditut abesti batzuk, beharbada kantatu ditzakezue». Horrela hasi ginen eta 68an lehenbiziko kanta eman zigun, ‘Itziarren semea’. Ondarrutar gazte baten omenez, Andoni Arrizabalagaren omenez, egin zuen abestia. Gero, elkar ikusten genuen oporraldietan, Monzon etortzen zen lehendabizi nire etxera, gero joaten ginen Pantxoaren bila. Oso txofer txarra zen [barrez], beti gaizki pasatzen genuen. Berari Baigorriko Arcé jatetxea gustatzen zitzaion eta hantxe, erreka-bazterrean, bazkaldu eta gero ‘Itziarren semea’ kantatu zigun lehen aldiz.

Kantu gordina, torturari buruzkoa

Pantxoa: Suerte handia izan genuen, Andoni Arrizabalaga presondegitik atera zenean, Ondarroan edo Mutrikun, ez dakit…

Peio: Kantatu genuen kanta hori bera taularen gainean zegoela. Emoziozko momentu bat izan zen.

Nolakoa zen Ipar Euskal Herriko eszena musikala orduan? 60ko hamarkadan pizkunde bat bizi zuen euskal kantagintzak, ezta?

Peio: Ordurako Mixel Labeguerie ezaguna zen. Mixel Labegueriek 60ko hamarkada hasieran plazaratu zituen bere disko txikiak. Atzo [ostegunean], hain zuzen, ospatu zen bere sortzearen ehungarren urteurrena. Monzon eta Labegueriek politika mailan ere egin zituzten elkarrekin pausu batzuk. Eta hemen Itsasun egin zen lehenbiziko Aberri Egunean, 1963an, hantxe ziren bata eta bestea. Orduan kantatzen zen ospakizunetan, mahai-inguruan, elizan. Baina besterik gabe. Eta Soroak hasi zen.

Pantxoa: Ah, Soroak. Robles-Arangiz familia. Hiru anaiak eta beste lagun bat, laukote bat egin zuten eta oso ederki, oso fin kantatzen zuten.

Telesforori gustatu zitzaion gure kantatzeko era, eta berak esan zigun: ‘Begira, nik baditut abesti batzuk, beharbada kantatu ditzakezue’. Horrela hasi ginen eta 68an lehenbiziko kanta eman zigun, ‘Itziarren semea’

1968tik geroztik, harremanak estutu zenituzten Telesfororekin. Nolakoa zen bera?

Pantxoa: Monzon konpainia oneko gizona zen, alaia, eta gauza serioak ere antzerkilari bat bezala kontatzen zituen. Istorio txiki bat kontatzeko pasatzen zuen denbora anitz.

Peio: Anekdota batekin antzerkitxo bat egiten zizun. Baina Monzon aristrokrata zen, berak errespetua sortzen zuen. Bere jarreraz, bere posturaz, errespetua sortzen zuen. Hemen, Iparraldean, beharbada politikari bezala baino gehiago kultur-gizon bezala ezagutu izan da, batez ere antzerki mailan. Hemen garai hartan bazeuden antzerki talde asko herrietan. Eta joaten zen Monzon Piarres Larzabalekin herri horietara eta jende askok Monzon horrelaxe ezagutu du. Guregana, berriz, oporraldi guztietan etortzen zen. Akisen ginen orduan ikasle eta Akisera ere etortzen zen gu ikustera. Harreman estua izan dugu zenbait urtez.

Pantxoa: Harreman oso erraza zen, nahiz eta bera aristokrata izan, izaeraz umoretsua zen beti.

Peio: [Koaderno bat atera du, Monzonen eskutitzekin] Nik hementxe gordeta daukat garai hartan idatzi zigun karta bat, 1970ean. Gu orduan soldadutza betetzen ari ginen, eta ‘Itziarren semea’ kantuaren arrakastarekin pixka bat harrituta zegoela idatzi zigun, eta behar genuela harreman hori indartu. Bigarren kanta ‘Lepoan hartu’ izan zen. Hau ezkutuan grabatu genuen, Donibane Lohizunen, gu alde batean eta Sarasolak eta [Joanes] Bordak beste aldean beste kanta bat grabatu zuten. Gu soldadu ginen eta debekatuta zegoen kantatzea. Monzonen kantuak ez dira hainbeste gure errepertorioan, sei dira. Gero zazpigarrena, ‘Txikia’, muntatu genuen, baina gertatzen dena da denak arrakastatsuak izan zirela. ‘Aita kartzelan duzu’, ‘Bai euskarari’, ‘Batasuna’, ‘Ikastoletako ereserkia’... Bai Euskarari kanpainako tema bezala kantu hori erabili zen 78an eta San Mamesen bukatu zen, 40.000 ikuslerekin.

Espero zenuten kantu horiek horrelako arrakasta izango zutela?

Pantxoa: Ez zegoen deus planifikatuta, dena horrela gertatu da. Momentu onean kokatu gara, dena bizi guzti honetako topaketengatik da. Zergatik ezagutu dugu elkar 8 urterekin, zergatik ezagutu dugu Manex [Pagola], zergatik Monzon. Horrela gertatu da. Zorionez!

Peio: Gertatu zen “belharra” kultural bat eta gu hor kokatu ginen.

Monzonek partekatzen zituen bere kezka politikoak zuekin?

Pantxoa: Bera oso jeltzalea zen. Esaten zuen, «nik karta badut oraindik!» [barrez]. Etorri zirenean ETAko militanteak, berak gazte horiengan ikusten zuen bukatu ez zen gerra. Bere seme-alabak balira bezala maite zituen. Harreman humanoak zituzten, Txomin Iturbe, Argala, miresten zituen. Argala asko miresten zuen, esaten zuen egunen batean lehendakaria izango zela. Seguraski ez zituen ideia guztiak partekatzen ETArekin, baina herriaren alde beraien bizia ematen zuten, eta horretan ados zegoen.

Peio: Monzonek esaten zuen Euskal Herriak ez zuela Espainiarekin armistiziorik sortu. Lehen Karlistadatik hasita Espainia eta Euskal Herriaren arteko harremana gatazka izan da. Historia horren jarraipena da. Garai hartako ETAko militanteak aurreko gudariak bezala zituen Monzonek. Baina Monzonekin politikaz ez dugu horrenbeste hitz egin. Donostian eta Hegoaldean izan ziren mitin batzuetara eramaten gintuzten eta han abesti batzuk kantatzen genituen.

Pantxoa: Hizlari oso ona zen. Taularen gainera igotzerakoan kriston indarra zuen eta beti umorez hasten zen. Oroitzen naiz Anoetako belodromo betean, aste guztian zehar prentsak eta Gobernu espainolak esan zutela lau katu ginela, ez ginela inor. Eta Monzonek horrela hasi zuen mitina: «Zein gutxi garen! ¡Qué pocos somos!».

Kantaldiak izan dira gure herriarentzat hizkuntza baten, kultura baten eta jabetasun baten plazaratzea. Euskal Herriko jendeak ez zeukan beste aukerarik bere burua kolektiboki euskaldun bezala agertzek

Hiru ardatz zituen Monzonek: herria, euskara eta abertzaleen batasuna, eta hala adierazten zuen zuei emandako kantuetan ere.

Peio: Hori da. Monzonen mezuak euskara eta batasuna dira. Baina batasuna baino gehiago elkartasuna. Entzun izan diogu esaten kasik damutu zitzaiola abestiari ‘Batasuna’ izena ematea, elkartasuna egokiagoa izango zelako.

Pantxoa: Ez zuen ikusten Euskal Herri zatitu bat, harentzat Iparraldea eta Nafarroa nahitaezkoak ziren. Eta Euskal Herri euskalduna, dudarik gabe. Hori zen bere oinarri nagusia.

Bergaran, Monzonen herrian, izan zen zuen lehen kantaldia Hego Euskal Herrian. Nola bizi izan zenuten?

Peio: 50 urte beteko dira juxtu. Apirilean izan zen, 71n. Kantaldi horretara Joxemari Iriondok deitu gintuen, garai hartan bera Loiola Herri Irratian zebilen. Guk ez genekien nora gindoazen eta harrituta gelditu ginen. Irala zinean izan zen kantaldia, mila pertsona inguru. Harrituta geratu ginen. Eta ikaratuta atera.

Pantxoa: Erabat, Michael Jackson bagina bezala [barrez].

Abertzaleak elkartzea lortzen zenuten kantaldietan, elkartzeko baimenik ez zegoen garaietan.

Peio: Pentsatu behar da zentsuraren urteak ere bazirela. Hegoaldera joateko, kantaldia baino egun batzuk lehenago abestiak aurkeztu behar ziren Turismo erakundean eta Herriko Etxean. Deklaratu behar genuen zein abesti ziren eta abestien letrak kantaldi bakoitzeko.

Nik esan dezaket Monzon ezagutzea plazerra izan zela. Nire abertzaletasunean segurtasun bat eman zidan. Bera independentista zen eta ni ere hala naiz berari esker

Gaurko ikuspegitik begiratuta, zuen musikak zer ekarpen egin dio Euskal Herriari edo euskal kulturgintzari?

Peio: Kantaldiak izan dira gure herriarentzat hizkuntza baten, kultura baten eta jabetasun baten plazaratzea. Garai hartan alderdi politikoak debekatuta zeuden, prentsa ere bai. Euskal Herriko jendeak ez zeukan beste aukerarik bere burua kolektiboki euskaldun bezala agertzeko. Kantaldiek funtzio hori betetzen zuten. Kantua, aldi berean, izan da lehenago aipatu dugun pizkundearen parte, antzerkia edo ikastolak bezala. Mugimendu hori indartu egin du. Hegoaldean, herri txiki batean, nahiz eta txikia izan mila, bi mila, bost mila pertsona etortzen ziren. Gogoratzen naiz behin, Elgetan, ez zegoela eszenatokira igotzeko tokirik ere.

Pantxoa: Ni seguru naiz kantuak eragin handia izan duela Hegoaldean eta Iparraldean. Euskal kontzientziatzetik hasita. Kantuaren bidez gure nortasuna azaltzen dugu.

Peio: Beste kontu bat da herria kantu hauetaz nola jabetzen den. Adibidez, 'Itziarren semea'. Torturari buruzko kantu bat. Kasik azken urteetan kantaldi bat egin genuen Irunen, neska gazte bat etorri zen, eta kantaldiaren amaieran mesedez eskatu zigun 'Itziarren semea' kantatzeko. Ikusi nuen neska negarretan hasi zela eszenatokiaren aurrean. Galdetu nion ea abesti honekin zerbait gertatu zitzaion. Eta baietz, bere amak kantatzen ziola lokartzeko. Sehaska kanta bezala.

‘Itziarren semea’ edo ‘Batasuna’ kantek, adibidez, gaurkotasuna daukate oraindik, abertzaleen batasunik ez delako osatu eta torturak argitu gabe daudelako. Zer irakurketa egiten duzue horren inguruan?

Peio: Dudarik gabe. Eta zoritxarrez, esan genezake. Egia da bake prozesuarekin gauzak asko aldatu direla. Baina elkartasuna gaur-gaurko gaia da, tortura ere bai. Gauza asko daude argitu gabeak eta argitu beharrekoak.

Pantxoa: Monzonek biziki maite zituen metaforak, eta esaten zuen etxe bat eraikitzeko abertzale denen artean behar genituela paretak eraiki, eta gero ikusiko genuela, abertzale moduan, leihoak zer koloretakoak izango diren. Gure arteko saltsa zela hori. Baina frantses eta espainiar Estatuen aurrean behar dugu batasun bat. Etxea eraiki.

40 urte dira Telesforo Monzon hil zela. Nola oroitzen duzue?

Peio: Monzon kultur-gizon bezala gogoratuko nuke, eta berarekin batera lotuko nuke Piarres Larzabal.

Pantxoa: Nik esan dezaket Monzon ezagutzea plazerra izan zela. Nire abertzaletasunean segurtasun bat eman zidan. Bera independentista zen eta ni ere hala naiz berari esker. Niretzat eredu bat da eta bere irakaspenak beti segitzen ditut.