CEAR-Euskadiko presidentea izan da azken 25 urteetan. Erakundeak izena aldatu berri du, Zehar-Errefuxiatuekin da orain, eta helburu bera duen bide berri bati ekingo dio. Atzera begiratuta, 80ko hamarkadaren amaieratik errefuxiatuen arreta juridikoan jardun duen abokatuak gogoratu du Sierra Leonako armadako desertore bat izan zela beregana jo zuen lehen errefuxiatua. Munduko mapa erosi zuen herrialdea ondo kokatzeko, eta Asilo Legea, «zehazki zer esaten zuen jakiteko».

Garai hartan ez zegoen erreferentziarik, ez zegoen kontsultatzeko aditurik. Ondoren errefuxiatu gehiago heldu ziren Saharaz hegoaldeko Afrikatik, eta Kosovokoak geroago. Azken hauen iritsierarekin, zuzenbideko ikasle talde batek Galparsoro egiten ari zen lanaren inguruan interesa agertu eta CEAR-Euskadi sortu zen. «Egin genuenak meritu handia du, hutsetik abiatu ginelako, eta errefuxiatuen defentsa integralaren mundu hau eraikitzen hasi behar izan genuen».

Gero eta asilo eskatzaile gehiagoren iritsierak behartuta garatu da arlo juridikoa?

Garai hartan oso jende gutxik hasten zuen bide hori. Europan hasia zen ikusten babesa nahi zuten pertsona asko iristen ari zirela. CEAR-Euskadiren 25 urte hauetan, gatazka asko bizi izan ditugu munduan. Saharaz hegoaldeko Afrikan, Angolan, Kongoko Errepublika Demokratikoan, Hegoafrikan apartheid-a, Liberian, Sierra Leonan, Europan ere 90eko hamarkadan Bosnian... planeta osoan pertsona ugari zeharkatu eta zeharkatzen jarraitzen duten gatazka horiek ahaleginak biderkatu eta harrera dispositibo berriak antolatzera eraman gaituzte.

Boluntaristagoa izaten hasi zena, batez ere abokatuen arloan, laguntza integrala bihurtu da. Babesa eskatzen duen pertsona bat iristen denean, guk behar duen arreta guztia eskaintzen diogu ikuspegi psikologikotik, pertsonaletik, lan arlokotik, etxebizitzatik, erroldatzetik, osasunetik, seme-alaben eskolatzetik... Laguntza prozesu osoan gaude, administrazioaren behin betiko erantzuna iritsi arte. Urte asko kostatu da, sakrifizio handia, baina denbora horretan guztian 40.000 pertsona inguru artatu izanaren poza daukagu. Poztekoa da, nahiz eta horietako askok, zoritxarrez, ez zuten asilo babes hori jaso, onespen tasa oso txikia baita oraindik.

Errefuxiatuari laguntza ematea arreta juridikoa baino zerbait gehiago da?

Laguntza materiala funtsezkoa da askotan egoera dramatikoetan iristen den pertsona batentzat; askotan modu irregularrean, soinean daukatenarekin, inolako dokumentaziorik gabe iristen baitira. Pasaporterik eta bisarik gabeko pertsona asko iritsi dira, eta oso garrantzitsua da alderdi materialetik harrera egitea, baina baita emozionalki ere, besarkada bat eskaintzea zure hizkuntza hitz egiten ez duen horri, beste kontinente batetik datorren, asiloa zer den ez dakien eta bere bizitzan suntsipena eta gerra bizi duen horrentzat, sistematikoki bortxatuak izan diren emakumeentzat...

Askok ez zekien zer zen asiloa, herrialde batek zu hartu eta babesteko aukera dagoela jakitea bakarrik gauza handia zen. Horregatik, emozioen arloa, afektuen esparrua, asko landu dugu. Askotan ezin dizut besarkada bat baino gehiago eskaini, kontsolamendu bat baino, zurekin nagoela jakitea eta behar den lekuraino lagunduko dizudala. Pertsona horientzat, adibidez, oso garrantzitsua da senideen berri izatea. Garai batean ez genuen mugikorrik. Gogoan dut bosniarrak iritsi zirenean; senideekin komunikatzea bizirik zeudela eta ondo zeudela jakiteko, izugarria zen. Konexio telefoniko batzuk ezarri genituen senideekin konektatzeko. Esperientzia aparta izan da beren herrialdean gertatzen ari zena jakin gabe hain urrun zeuden pertsona horien irribarrea eta poza.

Zenbat jende ari da lanean Zehar izen berriarekin jarraituko duen taldean?

Lehengo bera da, baina izena aldatu dugu, ama etxea izan zenaren beste bide bati jarraituko diogulako. Gu Madrilen ama etxea zuen erakunde batean jaio gara, eta gero independentzia lortu genuen 96an, CEAR-Euskadi eratu zenean. Une honetan, Zehar erakunde indartsua da. Ehundik gora lagun ditugu lanean gure erakundean, eta bulegoak Bilbon, Donostian eta Gasteizen. Bi harrera aterpetxez arduratzen gara, Oñatin eta Tolosan. 40 etxebizitza inguru ditugu nazioarteko babesa eskatzen duten lagunentzat. Atzera begiratzeak alde pozgarria du, baina bizi dugun tragediaren neurri tristea ere ematen du. Asko gara, eta hainbeste baliabide baditugu behar handia dagoelako da, zoritxarrez. Gero eta errefuxiatu gehiago dago munduan eta, beraz, baliabideak areagotu behar ditugu.

Etengabe hazten da desplazatuen kopurua, Zehar-Errefuxiatuekin bezalako erakundeen lanak gero eta fronte gehiago dauzka.

Une honetan, 82,5 milioi errefuxiatu daude planetan, UNHCR-ren arabera. Urtez urte esponentzialki hazten ari diren zifra larriez ari gara. Ni hasi nintzenetik, bikoiztu edo hirukoiztu egin da errealitate hori. Izan ere, alde batetik, Berlingo harresia erori zenetik, bazirudien munduak edo Europak behintzat, nolabaiteko distentsioa izango zuela, eta guztiz kontrakoa izan da. Harresia erori da, baina gatazka guztiak hasi dira, Jugoslavia, Sobietar Batasun ohia... eta munduak etengabeko suntsipena eta gatazka bizi du. Modu dramatikoan bizi izan gara eta bizitzen ari gara.

Uda honetan Afganistango irudi ezabaezinak izan ditugu, Kabuldik beren herrialdeetako langileak ebakuatzen ari ziren hegazkinei azken segundoan eutsi nahian milaka pertsona atera zirenekoa, irteteko ahalegin desesperatu batean. Gero dena ahazten zaigu.

Horixe da Zeharrek herritar guztiei gogorarazi nahi dien gauzetako bat: ez ahaztu munduan potentzialki errefuxiatuak izan daitezkeen 82 milioi pertsona badaude, gurea bezalako antolakundeen arreta jasotzeko zain egon behar direla, ez egun batean bakarrik, ez soilik irudi puntual dramatiko batengatik. Haylan Kurdi mutikoa, denek grabatuta duten irudia da, ezta? Zenbat haur hil dira eta hiltzen dira egunez egun, haien izenak jakin gabe eta haien gorpuak non dauden jakin gabe munduko itsasoak diren hilerri erraldoi honetan, eta bereziki Mediterraneoan? Guretzat hau etengabeko tragedia da eta jende honentzat guztiarentzat pentsa zer den hau. Haiekin etxeetan gaudenean, kontu handiz ibili behar da albistegiekin, Kanarietara kaiuko bat iristen den bakoitzean edo Mediterraneoan hondoratze bat dagoen bakoitzean kanala aldatu behar da, ezagutzen dituzten eta beren bizitzan dramatikoak izan diren istorioak etengabe berpiztea delako.

Legearen gaiari helduz, nor da gaur egun errefuxiatua? Zer baldintza bete behar dituzte babesa eskatzeko?

Hori oso garrantzitsua da, lege batek, araudi berezi batek ematen baitie arreta pertsona horiei. Errefuxiatuak jazarpenaren beldur direnak dira. 1951ko Genevako Konbentzioak beldur oinarritua duten pertsonez hitz egiten du. Ez da beharrezkoa jazarpena jasan izana, baizik eta hainbat arrazoirengatik jasateko beldurra izatea: arrazagatik, erlijioagatik, nazionalitateagatik, talde jakin bateko kide izateagatik, ideia politikoengatik, gerragatik, genero indarkeriaren biktima izateagatik, sexu joeragatik... Kontzeptu oso zabala da. Asiloari askotan «politikoa» gehitzen zaio, baina beste konnotazio asko ditu, arrazoi etnikoak, erlijiosoak, ideologikoak, arrazagatik... sexu orientazioagatik eta genero indarkeriagatik asiloa izan daiteke. Baina guztiak ez dira kontuan hartzen, adibidez, errefuxiatu klimatikoak. Gaur egun, hori oraindik ez da jazarpen arrazoi bat babesa jasotzeko.

Talde handi horren aurrean, hau da, errefuxiatuak izan daitezkeen 82 milioi pertsonen aurrean, gainerako migratzaileak daude, beste arrazoiengatik beren herrialdeetatik ateratzea erabaki dutenak, eta arrazoi horiek oso laudagarriak eta legitimoak dira, beren bizi estatusa hobetzeagatik, beraientzako eta beren familientzako ongizatea bilatzeagatik, baina ez dira errefuxiatuaren premiarekin irten. Errefuxiatua, literalki, indarrez kanporatua da, egoera dramatikoek behartuta irteten den norbait da. Arrazoi ekonomikoengatik emigratzen duenak ez du, printzipioz, bere bizitza arriskuan dagoelako irteteko premia hori.

Guk kolektibo hauskorrenarekin, ahulenarekin eta suntsituenarekin egiten dugu lan. Ez da gauza bera Ekuadorretik seme-alabekin lan bila datorren familia bat, izango dituzten zailtasun guztiekin, edo Afganistandik etor daitekeen familia bat. Jende horrek guztiak atzean utzi du dena. Nilofar Bayat afganistandar saskibaloi jokalaria hona iristea miraria izan zen, aurreikusitako burokraziengatik. Iritsi bezain laster galdetu zuen beste lagun batzuez, han geratu diren eta ebakuatu behar diren kideez; ‘zergatik jarraituko dute nik bizi izan dudan jazarpen bera jasaten?’, planteatzen zuen. Aldea erabatekoa da. Ez dira gauza bera Asilo Legea eta beste arrazoi batzuengatik emigratzen duten pertsonei aplikatzen zaien Atzerritartasun Legea, eta asiloaren arloan bide luzea dago egiteko, beste mugimendu behartu batzuk daudelako, hala nola ingurumen arrazoiak, herrialde asko deforestatzen ari diren multinazionalak, bizi diren eremu horiek uztera behartzen ari direnak...

Askotan salatu duzue asilo eskaera kopuru handiaren aurrean Estatuak txorrota ixten jarraitzen duela.

Salatu dugu eta egiten jarraitzen dugu. Asiloa eskatzen duten ehun pertsonatik bostek bakarrik lortzen dute babes motaren bat. Babes mota desberdinak daude, izan ere. Garrantzitsuena eta sendoena asiloa da, baina gero babes subsidiarioak daude, eta pertsona batzuei ere ematen zaizkie. Ekainaren 20an, Errefuxiatuen Munduko Egunean, salatzen ari garena da ez dagoela pozteko arrazoirik. Urtero handitzen doa errefuxiatuen kopuru esponentziala, eta urtero jaisten da harrera maila eta babes maila. Gero eta pertsona gehiago hil dira zeharbideetan, gure kostaldera iristeko gorabehera izugarrietan, gehitu eta gogortu egiten dira pasaporteak eta bisak eskatzeko baldintzak, batzuetan gure nazioetara iristea zailtzen dutenak. Etengabeko ahalegin moduko bat dago jendea, ahal den neurrian, ez ateratzeko, eta bizirik iristen bada, gehiegi ez eskatzeko, gure harrera dispositibo guztiak martxan jartzeko premia handirik ez izateko, existentzia zailtzen digulako eta, behar izanez gero, ahalik eta denbora laburrenean martxan izateko.

Zeharren sentsazioa da oso doilorra dela dena, oso mugatua eta hotsandikoa aldi berean. Europari eta Mendebaldeko munduari ahoa betetzen zaio harrera hitz handiekin, baina praktikan erabat arranditsua da egiten ari garena. Gure mugetan bizitzen ari zen tragedia ikaragarri haren ondoren, Europak errefuxiatu talde handi bat hartzeko konpromisoa hartu zuen, zer geratzen da hortik? Zer geratzen da Afganistandik uda honetan bizi izan dugun guztiaren ondoren? Dena iragankorra den sentsazioa dugu, baina guretzat egunerokotasunak hain intentsitate eta dramatismo handia duenez, gure jendeak aparteko indarra eta lanerako gaitasuna izan behar ditu, zeren, Zeharren diogun bezala, etengabeko guardian bezala gaude, edozein larrialdiri adi, edozein egunetan gerta litekeen guztiari adi, egunez egun ez baitakigu zer dugun zain, zer datorkigun. Ezin da aurreikusi.

Zer ibilbide egin behar du asiloa eskatzen duen pertsona batek?

Asilo eskaerak Barne Ministerioaren eskumena dira, polizia etxeetan, asilo arloan espezializatutako talde batzuen bitartez bideratzen dira. Guk eskaeraren prozesu osoan laguntzen diegu, eta oso une garrantzitsua da, haiek arrazoiak adierazi behar baitituzte, ahal dituzten froga guztiak aurkeztuz. Aldi berean, harrera prozesu osoari ekiten diogu, eta prozesu horrek erroldatzea dakar berekin, gure harreraguneetan edo beste baliabide batzuetan.

Askotan gure baliabideen arreta izango duten beste hiri batzuetara bideratzen ditugu, gure ordezkaritza guztien artean oso ohikoak izaten baitira bideratze mekanismoak. Herrialde berri bateko instalazioan, hizkuntza, ohiturak eta kultura ikastean eta hasierako momentuetan eta behar den lasaitasunean laguntzen ari gara. Irteeretan laguntzen diegu, eskaini ahal dizkiegun zerbitzuak ezagutu ditzaten, txangoak egiten ditugu… gure kultura ezberdinak trukatzeko, eta, azken batean, haiekin hasten dugu laguntza prozesua den hori guztia, haien larruan jartzen saiatuz, jakinik prozesu luze bat iristen dela, zeren eta, legearen arabera, asilo eskaera sei hilabeteko epean erantzun beharko bailitzateke, baina urte batetik bi urte eta erdira arte luzatzen ari gara.

Hori arazo handia da, zeren jendea badoa erroak botatzen, harrera lurraldearekin bat egiten dute, badoaz hizkuntza eta ohiturak ikasten… Izugarria da, haiek benetan eskertzen dutelako bizitzen ari direna, eta gauetik goizera ezezkoa jasotzen dute eta lanean ari ziren, adibidez, eta bat-batean lanik gabe geratzen dira. Era berean, ez da berehala kanporatzerik gertatzen; abokatuok beste bide asko ditugu Atzerritartasun Legearen bidez, errekurtso administratibo edo judizialen bidez egoera bideratu ahal izateko, baina jende askorentzat hain denbora luzearen ondoren ezezko erantzuna iristea oso latza da, babesgabe bezala sentitzen dira, biluzik bezala aire zabalean, eta oroitzapenak itzultzen dira.

Nola deskribatuko zenuke Oñatiko eta Tolosako harrera zentroek egiten duten ekarpena?

Haientzat funtsezko ekarpen bat egiten ari dira: oso antzeko esperientziak partekatzea. Latitude askotako pertsonak teilatu beraren azpian egotea, aterpetxe berean, gertatu zaiena munduko beste leku batzuetan gertatzen ari dela jakitea, ez direla bakarrak jakitea, garrantzitsua da. Ona izango litzateke oñatiarrak edo tolosarrak harrerarekin izaten ari diren esperientzia beraiek kontatzea. Jende hori kalera irten egiten da, paseatu, futbolean jokatu, harremanak egin, ikastoletara doazen seme-alabak izan… eta jendea beraiekin maitemintzen da. Noranzko biko prozesu hori oso sendagarria da errefuxiatuentzat, baina baita bertakoentzat ere. Ulertzen ari gara hemen gertatu zaiguna txantxa bat izan daitekeela haiei gertatutako guztiaren ondoan.

Irunen bertan, pertsona horietako askoren egoera latza ikusten ari gara, hainbatek bizia galdu dute Europako iparralderako bidea jarraitu nahian. Ezin dira askatasunez mugitu?

Ez. Gogorra da esatea, baina horrela da. Arauen ikuspegitik oso mundu konplexuan gaude, eta Europa kontinente bereziki hertsia da. Europarrok askatasunez mugi gaitezke, kontinente bereko herritarrak garelako, baina munduko gainerakoek ez dute zirkulatzeko askatasun bera. Gainerakoentzat beste baldintza batzuk daude sartzeko, geratzeko eta zirkulatzeko. Oso gogorra da gizaki ororentzako zirkulazio askatasuna defendatzen duen ni bezalako batentzat hori esatea, tristuraz onartu behar dut araudi horiek estortsioa egiten eta mugatu egiten gaituztela. Horregatik, beste herrialde batzuetara iristeko gure herrialdeak zeharkatzen ari diren pertsona horiek bizi duten egoera izugarri hori konplexua da, teorian beraientzat ez baitago askatasun hori, eta mugaren beste aldean bizitzen ari garen hau dramatikoa da.

Juridikoki hau ez da irregulartasun bat errefuxiatuen kasuan?

Europar Batasuneko herritarra ez izatea atzera botatzeko edo itzultzeko arrazoia izan daiteke. Kontua da hori bermeekin egin behar dela: pertsonen identifikazioa egin behar da, abokatu laguntza egon behar da, pertsona talde horretan egon baitaitezke, adibidez, asilo eskatzaileak, Frantzian, Alemanian edo Luxenburgon babes hori eskatzeko eskubide hori izango luketenak, eta hori oso garrantzitsua da. Salerosketaren biktima izan diren emakumeek ere babesa behar dute, adibidez.

Kontua da jarduketak oso modu espeditiboan egiten ari direla. Frantsesak guk Ceutan edo Melillan egin dugun gauza bera egiten ari dira, ‘beroan itzulketak’ egiten; gaizki esanda dago gainera eta adierazpen gorrotagarria da, kanporatzeak legezkoak edo legez kanpokoak direlako. Legezkontrakotasuna bermerik ez dagoelako gertatzen da. Abokaturik ez badago, interpreterik ez badago, pertsona horien artean asiloa eskatzeko edo babesa jasotzeko hautagaiak bereizteko aukerarik ez badago, poliziaren jarduna ez da legezkoa.

Baina ezin gara leku guztietan egon legezkotasuna kontrolatzen eta zaintzen. Irungo eta Estatuko beste toki batzuetako lankideek egiten duten bezala, guretzat gaitzesgarriak diren jokabide horiek guztiak salatu behar ditugu, baina gero eta gehiago zabaltzen ari da polizien jardunaren praktika hori, migratzailea, batez ere migratzaile pobrea, ez baita beti ondo hartzen. Baliabide ekonomikoak badituzte, ez dago arazorik ateak irekitzeko.