«Haur Literaturaren Eguna denean bakarrik. Hutsaren hurrengoa», bota du Yolanda Arrietak (Etxebarria, 1963) hedabideok literatura mota hau nola tratatzen dugun galdetu zaionean. «Dotore eta sinpatiko», baina idazleak zuzen jotzen du: «Gu gara gauza politak egiten dugunak. Eta ederra da edo ez da ezer. Gure lana ederra da? Bai. Beharrezkoa? Bai. Baina polita ez ezazu esan!». Bide batez: igandean, apirilaren 2an, nazioarteko Haur eta Gazte Literaturaren eguna da.

‘Ateraldi’ honek badu bere ‘zera’; aitor dezagun, arrazoi osoa du Arrietak. Helduen literatura da gure interesa pizten duena, liburu salduenen zerrendetan azaltzen dena... haur eta gazteei zuzendutako lanak bigarren mailakoak bezala jotzen diren bitartean.

Baina, Pippi Langstrumpf, Alice, D’Artagnan, Sandokan edo Harry Potter ahaztu al zaizkigu? Etxeko apal batean, zaharkitua baina bizirik, altxor bat legez, txikitan irakurle bihurtu gintuzten klasikoen aleren bat ez al dugu gordetzen gehienok?

Antxiñe Mendizabal (Zumarraga, 1968) idazlea da eta Elkar argitaletxeko editorea: «Sartzen dugu beti zaku berean haur eta gazte literatura, eta zerikusirik ez duten bi mundu dira», diosku. Yolanda Arrietaren ‘Mari Gonagorri eta hamazazpi berri’ (Denonartean, 2023) liburuko Mimik eta Loak neskato bikiek esango luketen bezala: Arranopola! Demontrepola! Zenbat errieta! Hazi, bizi, ikasi. Ekin diezaiogun.

Klasikoak sortzen

Nafarroatik egin berri duen ‘road trip’ antzeko batetik bueltan harrapatu dugu Yolanda Arrieta: Zangozatik Auritzera, eta hurrengo egunean Garraldako eskoletatik pasatu da. Idazle Elkarteak hamarkadak darama lan isil horretan, Jaurlaritzak eta, orain berriz, Nafarroako Gobernuak, sustatutako programei esker.

«Egin beharreko lana da –aipatzen du idazleak–. Izugarrizko beharra dago, haur literatura ez delako irakurtzen, ez da ezagutzen... Periferietan aurkitzen dut nik jenderik interesgarriena beti. Lanketa ederra egin dute, baina hori ez da orokorra. Harrapatuta daude irakasleak, nekatuta daude, burokraziaz harrapatuta. Eta pantailak dira nagusi, eta irakurketari ez zaio behar beste garrantzirik ematen. Baina irakurketa ez da amaitzen 6 urterekin, hasi egiten da eta bizitza osoan irauten du. Zeren liburu berri bat hartzen dugun bakoitzean irakurtzen ikasten ari gara. Ariketa bat da, entrenamentu bat eta solte uzten dira umeak 6-7 urterekin, badakitelako irakurtzen. Hori akats handia da, irakurketak ahalegin bat eskatzen duelako, kontzentrazioa, norberak ulertzeko saiakera, norberarengana ekartzeko saiakera... Eta ulertzeko ariketa egin behar da, eta hori ezin dugu bakarrik umeen esku utzi, zeren garaiak ez dira kontzentratzeko. Garaiak ez dira isiltasun baketsuan egoteko, ez dute uzten tramankulurik gabe lasai egoten».

Literaturan, eta bereziki haur literaturan, ibilbide luzea duen egilea da Yolanda Arrieta. Asko argitaratu du, sari franko jaso du –besteak beste, ‘Argiaren alaba’ eleberriagatik 2015eko Euskadi Literatura–... eta asko daki. Bihar, Zarautzen eta nazioarteko Haur eta Gazte Literaturaren egunean, Lizardi saria jaso du ‘Mari Gonagorri eta hamazazpi berri’ liburu ilustratuagatik. Hain zuzen, Usurbilgo Udalak kultur sormenerako emandako dirulaguntzarekin idatzi duen liburua. Ilustrazioak, ederrak ere, Enrique Morentek egin ditu.

«Haztea ederra da, aurreko etapak ondo bizi izan dituzunean. Lehenengo hortza erortzeak [horri buruzkoa da ‘Mari Gonagorri eta hamazazpi berri’] beldurra ematen du, baina gero esaten duzu: ‘Badatoz aleka berriak’, eta aleka berriarekin bokadiloari eta beldurrari hozka egingo diogu».

Iniziazio liburuen ikasgaiak

Geruza asko dituen liburu ederra osatu dute biek, irakurketa anitzekoa. Klasiko bat idatzi nahi zuela aitortzen du Yolanda Arrietak. ‘Mari Gonagorri eta hamazazpi berri’ liburuan –zinez gozagarri eta mamitsua da–  hiru haur dira protagonista, eta dagoen heldu bakarra gure tradizioan mamitutako pertsonaia modernoa da. Hemen barnean, istorio on guztietan bezala, asko ikasi eta hausnartu daiteke modu dibertigarrian: kontzeptu berriak, haurtzaroaren bukaeraren aurrean zein motako jarrerak izan... Azken finean, ipuin on guztiak bezala, iniziazio istorio bat da: «Klasiko horietako bat egin nahi izan dugu, betiko geratzen diren horietakoa», dio Yolanda Arrietak.

Liburu dendei begirada bat eman eta nazioartean nolabaiteko ‘gai sozialak’ modan jarri direla ohartu gara: heriotzaren aurrean, ipuina; adopzioa zer den erakusteko, beste bat... Auto-laguntzako liburuak dirudite. «Dena ulermenaren galbaetik igarotzen da. Baina ulermenaren aurretik sentipena dago. Ume zaharrak ari gara hezten. Utzi umeari ume izaten, zeren ez da berriz umea izango!», dio Arrietak.

«Haur literatura bada garrantzitsua –gogorarazten du–. Haurrak garrantzitsuak dira, eta haurtzaroa ziztu bizian pasatzen da, eta geroko guztiaren sustrai handi bat hor osatzen da».  

Fantasia, egile ospetsuak

Elkarren, beste argitaletxeetan legez, gazte literaturaren katalogo propio dute. Elkarren Traola izena du. Horretan dabil Antxiñe Mendizabal idazlea eta editorea. «Normalean gai sozialak egiten dira, eta behar dira ere; baina gazteei ez zaie eskaintzen beste mota bateko literaturarik, beste gai batzuk, beste espresio batzuk literarioagoak edo  irudimentsuagoak direnak... Gazte entzuten dugu eta genero horretara goaz. Argitaletxeok bekatu horretan erortzen gara».

Gazteei zuzendutako euskaraz idatzitako liburuen gabezia historikoa da: «Elkarren hasi nintzenean gure katalogoan zegoen liburuen kopururik handiena zen gazte literaturarena, baina bereziki asko eta asko itzulpenak. Egia da gure idazleek historikoki gutxietsi egin dutela; bigarren mailako literaturatzat hartzen zen, eta pixka bat bihurtu zen basamortu bat».

Gauzak aldatzen ari dira, dena den: «Azken bi-hiru urteetan, idazleek heldu diote fantasiari, gure mitologiatik abiatuta. Nire mahaitik pasatzen denaren arabera ikusten dut. Fantasiara jo dute, seguruenik ikusten dutelako beste hizkuntzetan gora egin duela eta jendeak gogoa duela».

Hala ere, onartu dezagun: merkatu hau ez da erraza hizkuntza txiki batentzat, beste hizkuntza ‘handietan’ dagoen eskaintza zabala delako. Nolanahi, aurki aterako den berritasun bat aurreratu digu Antxiñe Mendizabalek: nazioarteko egile top bat dute eskuartean.

Elkarrek David Walliams idazle britainiarraren ‘Dentista deabrua’ argitalpena prestatzen ari da. Andoni Sagarnak euskarara ekarri du, eta 12-14 urtekoentzat egokia da. Milaka liburu saltzen ditu munduan estilo gordina duen idazle britainiar honek. «Normalean gure literaturan izaten ez den erregistroa erabiltzen du», Mendizabalen hitzetan.

Bozketa literarioak ikastoletan

Apirila literaturari eskainitako hilabetea izaten da Euskal Herriko ikastoletan, Haur eta Gazte Literaturaren Nazioarteko Eguna (hilaren 2an) eta  Liburuaren Nazioarteko Eguna (23an) ospatzen direnez. Martxoaren 30ean ospatu dute Juul hauteskunde literarioen eguna –25 urte daramate lehiaketa hau egiten–, eta azken hiru urteetan euskaraz argitaratutako liburuen artean ikasleek gustukoenak aukeratu dituzte.

Parte hartze datuak ikusgarriak dira: Euskal Herriko 50 ikastolek parte hartu dute Juulen hauteskundetan eta liburuentzat 14.444 boto eman dituzte; 6.822 hautesle-ikaslek parte hartu dute, aldiz, ilustratzaile onenaren aukeraketaren kategorian.

Haur Hezkuntzako, Lehen Hezkuntzako, DBHko eta Batxilergoko ikasleek eman dute botoa hauteskunde horietan. Zazpi kategorietan banatu da partaidetza, adinaren arabera; eta batzuk aipatzearren, 3-6 bitartekoek Ainara Azpiazu ‘Axpi’ren ‘Basoan barna’ izan dute gustukoena; 6-8 urtekoek, Garazi Kamioren ‘Galdu dena, azaldu dadila!’; 8-10 urte bitartekoek, Ibon Martinen ‘Onin eta arimen gaua’; 10-12 bitartekoek, Nerea Loiolaren ‘7G Udalekuak’; 12-16 urte bitartekoek, Amets Arzallusen ‘Miñan’; eta 16-18 urte bitartekoek, Uxue Apaolazaren ‘Bihurguneko nasa’.

Kategoria desberdinetako lehenengo hiruen artean  beste izen ezagun ugari: Miren Agur Meabe. Iñigo Astiz, Oihana Iguaran, Jon Arretxe, eta Eider Eibar, Ivan Landa edo Joseba Larretxe ilustratzaileak...