Esploratzaileek XVI. mendearen hasieran zeharkatu zituzten kostalde horiek, baina 1525era arte ez zuen Rodrigo de Bastidasek Santa Marta sortu. Hiriaren inguruko lurralde zabal batean bizi zirenen ohiturak deskubritzen hasi ziren kolonoak. Tayronatarrak ziren, elkarren ahaide ziren herri aborigenen puzzle bat, eta haien gizarte antolaketak garapen maila handia lortua zuen. Baina nazioen antolamendu hori laster aldatu zen soldaduekin talka egin zutenean; haiek iritsi eta mende batera, kultura desegin egin zen. Gaixotasunek eta guduek mapatik ezabatu zuten enigmak sortzeari utzi ez dion mundu hura. Antonio Julian misiolari eta historialari jesuitak, adibidez, XVIII. mendean, hemen kokatu zuen El Dorado kondaira.

Oinordetza indigena hori Bolivar eta Colon tontorren (5.775 metroko altuera) eta Karibe itsasoaren artean sakabanatuta dagoena da. Ehunka kokalekutako biztanleak zehatz-mehatz deskribatu zituzten kronikarien testuetan murgildu daitezke bidaiariak, eta Tayrona Parke Nazional Naturalean barneratu kostaldean, eta Ciudad Perdida-n ere bai, 1.200 metroko altueran. Bi toki horiek, 30 kilometro eskasez banaturik, zibilizazio aurreratuaren distira irudikatzen dute. Oinez egindako ibilaldi gogor batek lotzen ditu bien kondairak.

ITSASERTZ TURKESA BATEN XARMA

Aurreko mendearen erdian Gerardo Reichel-Dolmatoff eta Alicia Dussan buru zituen Magdalenaren Institutu Etnologikoa sortu zen arte, Sierra Nevada lekua ez zen deigarria. Bidaiari eta antropologo batzuek bakarrik hitz egin zuten misiolariek eta esploratzaileek zeharkaturiko sakonera haien aberastasunaz. Isiltasun hori aldatzen hasi zen XX. mendean, antzinako biztanleei eta haien ondorengoei buruzko ikerketak egin zirenean: Tayrona desagertu ondoren, bizirik irten zirenak mendietan babestu ziren, lau alderdi indigena hauetan: koguiak, arhuakoak, wiwak eta kankuamoak.

Tayrona Parke Natural Nazionalaren ertzean, 15.000 hektareako Pueblito dago. Cruz muinoaren magalean kokatua, leku arkeologiko ezagunenetako bat da, nahiz eta kostaldeko 250 kokalekuetako bat besterik ez izan. Lurralde haietan 70.000 lagun bizi ziren eta gehienak itsasertzean zeuden. Horregatik, Tayrona parkea toki sakratuz beterik dago (harriak, ibaiak, muinoak), legeak aitortuak eta bisitariarentzat seinaleztatuak, hala nola Jalyintana, itsasoaren aita, edo Hatei tumu, harrien aita. Santutegi honetan, turkesa koloreko urak, koralezko arrezifeak, ibaiak eta landaretza iragan loriatsuaren ispilu dira.

Baso tropikal horretan sartuz gero, han dauden 350 hegazti motetako batzuk, tximuak, sugeak edo guartinajak (karraskari izugarriak) ikusita alde egingo du parketik bidaiariak. Urtero milioi erdi bisitari erakartzen dituen sare ekologiko hartan jaguar bat ere ikusiko du agian.

Hiritik 34 kilometro ekialdera, Zainoren sarrera, hiru ateen artean ezagunena da. Errepide zati baten ondoren, oinez edo zaldiz ibili behar da. Zurezko pasabideek berehala bide ematen diete harri itzelen arteko maldei eta amildegiei. Horrela, San Juan lurmuturrerantz doa ibilbidea, eta haizearen jabe den Monsaui begiratokitik ikusten da nola harrien kontra lehertzen diren urak.

Kostaldean, Arrecifes edo Castillete bezalako hondartza basatiak eta Guachakyta, Cabo San Juan edo La Piscina bezalako hondartza lasaiak daude, non urak bainulariz betetzen diren, eta inguruko bazterrak jatetxez, kanpinez, txabolez eta hotel txikiz. Cañaveraletik Cabo San Juan muturreraino 10 kilometro daude, eta irudi ikonikoenetako batean amaitzen dira, muino batetik irtendako bi hareazko besoetan. Toki gogokoenetako bat da honaino etorri direnentzat, ilunabarrak ikusteko. Horregatik, hona iristeko ahaleginaren ondoren, bada hirira itsasontziz itzultzen denik, lehengo bide berberetik edo Calabazo-ra daraman bidezidor zorrotzetik irten ordez.

Ingurune babestu horretan gehien txunditzen duena, ordea, bere berezko apetak dira; izan ere, mendilerroaren inguruak itsasoan sartzen dira, badia ederrak osatuz, hala nola Chengue eta Neguanje, edo labar malkartsuak, non aztarna arkeologikoak aurkitu diren, laborantza terrazetatik hasi eta objektu erritualetaraino. Etengabea da itsasoaren eta mendiaren arteko elkarrekintza.

Konkistatzaileek “biluzien” eta “jantzien” artean bereizi zituzten hango indigenak. Bi taldeak beren jardueretan ezberdinak ziren, baina erritualak eta produktuak bidezidorretan partekatzen zituzten. Bide-sare ikaragarri horrek gatza, arraina, maskorrak, zeramika, kotoia eta urrezko objektuak trukatzeko aukera ematen zien. Eta bide horiexek garamatzate Ciudad Perdida-ra.

ABENTURA LILURAGARRIA

Arkeologo talde bat, altxorren arpilatzaileek gidatuta, 1976an Ciudad Perdida hirira iritsi zenean, Kolonbia isildu egin zen, eta German Castro Caycedok idatzi zuen eraikuntzak «gaur egun ingeniari zuriek baino irtenbide eraginkorragoak eman zitzaketen teknikekin» egin zirela.

Teyunarako bidea, ezaguna denez, oso gogorra da. Ibilbidea Mameyn hasten da eta, hezetasun handiko hiru egunetan, mendi mazelak igotzen dira baimendutako turismo enpresa baten eskutik. Antropologia eta Historiako Kolonbiako Institutuak zaindutako lurralde batean barrena abenturan murgiltzeko modu bakarra da. Agentziek janaria eta ostatua ematen diote bidaiariari, eta gisa horretan ekipaje arinarekin eta forma fisiko onarekin bakarrik ibili beharko du. Goizeko beroak beti euri tropikalak ekartzen ditu, lokaztu egiten da bidea eta ura ziurtatuta dago beti. Inguruaren edertasuna ere bai. Mendietan behera doazen errekei, bigarren egunean, Buritaca ibaia gehitzen zaie, lagun leial bat bezala agertzen baita.

Tayronatarrak ibaien arroan finkatu ohi ziren, eta eredu horrek herri indigenak markatzen jarraitu du, hala nola Mutanzhiko kogui komunitatea. Buztinezko eta lastozko etxeek, baratzeek eta animaliek eszena bikainak osatzen dituzte ehun urtetik gorako ohiturak begiesteko, apenas elkarreragiten baitute “anaiatxo txikiarekin” (indigenak ez direnekin). Horrela, hirugarren egunean, urratsez urrats, saria aurkitu arte igo behar da, ibaia azkenekoz gurutzatu eta lehenengo terrazara daramaten 1.200 mailak agertutakoan. Gordetako sekretua, VII. mendean Ciudad Perdidan eraikitzen hasi ziren sekretua, orduan argitzen hasten da.

Teyuna terraza zirkularrek osatuta dago, hormen bidez eutsita eta harrizko bideek zeharkatuta. Noizbait 4.000 indigena bizi izan ziren leku bateko osagai arkitektonikoak aurkitu zituzten sastrakaren eta landarediaren azpian. Ur kanalak, laborantza terrazak, harrizko eta zeramikazko objektuak, etxeen zimenduak edo altxor ezkutuak haien kulturaren lekukoak dira. Horregatik, Dolmatoffek mendilerroan egindako ikerketek balio izan zioten tayronatarrak eta koguiak elkartzeko, haien ahaidetasuna berresteko. Izan ere, batzuetan kondairak galdu egiten dira denboraren poderioz, baina herri indigenek baieztatzen dute sinesgaitzak ere lekua duela lurralde honetan.