Habanako joruben bihotzera

Garai onenetan zutabe dotoreak eta arkupe handiak zeuzkaten jauretxe batzuen kalean zehar ibiliz, azken zokotik danbor urrunen hotsa dator. Denboran oso urrunekoak dirudite eta kantu ulertezinen erritmo hipnotikoarekin auzunea argitzen dute. “Santuaren urtebetetzea” ospatzen ari dira, Yemaya-ren aldare ikusgarri baten aurrean.

Etxe urdineko ataripe zabalean jarrita, jende talde batek ihes egiten du bero itogarritik, eta badirudi hain aire pixka bat badabilela, festak barruan jarraitzen duen bitartean. Anfitrioiak gonbidatu berriei laguntzen die Yemayari aldare ikusgarria muntatu dioten gelara; gozokiz, opariz eta mota guztietako opariz beteta dago, ‘Santuaren urtebetetzea’ ospatzeko. Denak makurtzen dira itsasoaren jabe den orisha urdinaren aurrean, begirunea erakusteko eta bedeinkazioa lortzeko. Bien bitartean, Natik orisha nagusien panteoi osoari kantatzen segitzen du.

Natiren ahots ahaltsuak, haren irudiak adina, areto nagusia betetzen du eta hartaz jabetzen da. Gonbidatu talde bat Oshun-i dantzatzen ari da, ibaiaren jabea, emakumetasunaren eta koketeriaren ikurra, eztia bezain beilegia, eta orisha boteretsuenetako bat. Danbor hotsak bizkortu egiten dira, bihotz baten taupadak bezala. Perkusioak han daudenen gorputzak zeharkatzen dituela dirudi, bat-batean adats horail oparoko emakume bat bueltaka hasten denean. Berarentzat ez dago inor egongelan. Bakarrik dago bere orisha-rekin; Oshunen alaba da eta une horretan haren ahotsa entzuten du. Danbor sakratuek besteek ikusten ez duten dimentsio batean konektatu dituzte.

AFRIKATIK KUBARA

Orishak Afrikatik iritsi ziren Kubara, azukre egileekin lan egiteko esklabo bihurtu zituzten pertsonekin, eta kafe landaketak batez ere, nahiz eta esklaboak ere izan ziren hirietako etxeetako zerbitzuan. Esklabo bihurtutako pertsonek ez zituzten kontinente beltzean utzi beren jainkoak, erlijioak eta erritualak, baina santu katolikoekin sinkretizatu behar izan zituzten, haien biziraupena bermatzeko. Orishak zenbait santuren itxuraz kamuflatu zituzten, non antzekotasunak ikusi baitzituzten; Yemaya Normako birjinarekin sinkretizatu zen; Oshun, Kobreko Karitateko birjinarekin; Shango, Santa Barbararekin; eta, horrela, baliokideen zerrenda luze bat egin liteke.

Hizkuntza ezberdinak hitz egiten zituzten talde etniko oso ezberdinak iritsi ziren Kubara, eta batzuk besteekin zerikusirik ez zuten ohiturekin. Talde nagusia lucumi izan zen, eta ondoren, carabali, banti eta ganga. Nahiz eta etnia horiek guztiak ez diren yoruba etnolinguistikoen taldekoak, Afrikako mendebaldean jatorria dutenak, esan daiteke yoruba kultura eta bere praktikak izan zirela uhartean errotu zirenak.

Bata danbor sagaratuei arima ateratzeaz arduratzen diren mutilek eta Natik atseden hartu dute. Tropikoko hezetasunak izpiritu indartsuenetara garamatza. Etxeko anfitrioiak freskagarri bat eskaini dio Natiri, eta honek galdetu dio: «Zenbat santu urte bete dituzu?». Eta emakumeak erantzun: «Hogei urte dira santu egin nintzela. Ez zitzaidan tokatzen, baina azkar egin behar izan nuen osasun arazo batengatik... Eta, begira, hogei urte igaro ondoren, medikuek sendatzen ez nindutela, hemen bizirik eta osasuntsu nago nire Yemayari esker, bizitza salbatu zidalako». Natik esan du: «Ache nire ahizpa halakoxea da; Yemaya gure ama oso boteretsua da, bera da gu guztion sortzailea. Ni ere Yemayaren alaba naiz, duela hamabost urte».

ZEREMONIA HANDIA

Goizeko bederatzietan, guardasol zuri handi batek eguzki kiskalgarri batetik babesten du Yordana. Habana Zaharreko Harresi kalerantz doa. Han, yoruba zeremoniekin lotutako era guztietako artikuluak eskaintzen dituzten toki ugari daude. Iyawos guztiak bezala, zuriz jantzita doa, Santu koroatu ondoren.

“Santu bihurtzea” da zeremoniarik garrantzitsuena “Osharen Araua”-ren barruan. Horrek esan nahi du panteoi yorubako orisha baten semea edo alaba izango zarela. Pertsona baten orisha zein den jakiteko, aldez aurretik erritual batzuk egin behar dira. “Santu bihurtzea” aingeru zaindari bat edukitzea bezalakoa da, bizitzan babestuko eta gidatuko zaituena, hari sagaratu unetik aurrera.

Zazpi egunez zeremonia batzuk egiten dira, Santuaren koroatzea (Orisha koroatzea) osatzeko beharrezkoak direnak. Lehenengo egunean, hurbilen dagoen ibaira joaten dira, eta han ‘Ibaiaren eguna’ izeneko zeremonia bat egiten dute; horrek ematen dio hasiera erritualen aste biziari. Erritual bakoitzean funtzio espezifikoak dituzten pertsona batzuek parte hartzen dute prozesu osoan.

LANDAREEN EZAGUTZAK ETA BOTEREAK

Sinesmen eta praktika erlijioso horietako asko oinarritzen dira gizakiak naturaren elementuekin eta naturaz gaindiko indarrekin dituen loturetan. Landareen ezagutzak eta haien botereak garrantzi handia dute.

Habanako baso magikoa, maitagarrien ipuin giroarekin, yoruba erritu ezberdinen eszenatokia da. Ohikoa da han erlijio praktikak egitera sartzen diren pertsonen joan-etorria ikustea; inguratzen duen errepidetik ere ohikoa da Almendares ibaiaren ertzean haietako batzuk ikustea. Aleyoa (santugaia), bere sekretuak eta erlijioa praktikatzeko bedeinkazioa ematen zaizkion 7 eguneko zeremoniaren ondoren, iyawo bihurtzen da. Zuri zorrotzez jantzi beharko du urtebetez. Burua soilduko zaio, bere Santuaren (Orisha) berpizkunde eta koroatzearen sinbolo gisa, eta une oro estalita eraman beharko du, sekretua ez argitzeko.

Bizitza berri batean jaio berri den haurtxotzat jotzen da, eta urtebetez arau zorrotz batzuk bete beharko ditu. Iyawoarentzat fede berrespen aldi bat da, eta urtebeteren buruan santero bihurtuko da. Iyawori bere orisha emango zaio “sopera” deritzon ongtzi batean. Ontzi horien barruan orishen oinarriak eta sekretuak daude. Ontziek forma desberdinak izaten dituzte, eta aingeru zaindariaren kolorekoak izaten dira. Orisha bakoitzak kolore jakin batzuk ditu, identifikatzen dutenak. Jakin daiteke zein santu den, lepoko eta eskumuturreko koloreen arabera.

ELEGGUA, OGGUN, OSHOSI ETA OSUN

Santu bihurtzen diren pertsona gehienek osasun arazoren batengatik egiten dute, baina badira beste arazo larri batzuengatik egiten dutenak ere. Santu bihurtzea sakrifizio pertsonala da, baita ekonomikoa ere; ez da gehienetan kapritxoz egiten den zerbait. Erritu afrokubatarren fededun eta praktikatzaile guztiek ez dute santu egin behar. Gizonentzat ‘Orularen Eskua’ edo emakumeentzat ‘Cofaren Eskua’ deritzona jaso daiteke, hau da, lau orisha gerlariak, bideak irekitzen dituztenak eta bizitzari eta bere erronkei aurre egiteko indarra ematen dutenak: Eleggua, Oggun, Oshosi eta Osun.

Habanako badiatik beste muturrean den Norma auzoko badiaraino txalupaz egiten den zeharkaldian Yemayako elizkoiak joaten dira egunero santutegiraino, Normako Ama Birjinaren elizara.

Itsasoko orishak opariz beteriko uretan hartzen ditu seme-alabak. Eskariz eta itxaropenez beteriko eskaintzak. Santutegiaren aurrean etorkizunaren igarleak eta era guztietako espiritistak daude, txanpon batzuen truke etorkizunari argia emateko.

Habana yoruba erlijio praktikei lotutako tokiz beteta dago. Elementu arrasto oso batek adierazten ditu puntu horiek hirian barrena: zeiba baten oinetan utzitako kalabaza batzuk, lore sorta bat eta sandia bat Malekoiko uretan kulunkan, auskalo zeren fardel txiki bat oihal gorriz bilduta kale-gurutze batean, oilar luma batzuk zuhaitz baten ondoan, edo agian panpina bat, palmondo baten azalean egindako marrazki batzuk, Babalu Aye (San Lazaro) baten irudi bat leihoan, mariwo izeneko landare zuntzezko errezel bat etxe bateko atarian, han sar daitezkeen energia txarrak garbitzeko, eta hango bizilaguna yoruba dela edo santeroa edo babalawoa (Ifa errituko apaiz modukoa) dela adierazten duena. Begiak ireki eta apur bat harago begiratu besterik ez da egin behar Habanako bihotz yoruba sentitzeko.