Euskararen historian bada bilera bat presaka, isilka eta ezkutuka egindakoa. Bilera horrek berebiziko garrantzia izan zuen euskararen batasuna azkartzeko eta akuilatzeko. Bilera 1967an egin zen. Hitzordua goizeko 09:00etan jarri zen Zumarragako tren geltokian. Garai hartan Gipuzkoa salbuespen egoeran zegoen eta arrisku handia zen orduko agintearen baimenik gabe elkartzea, batez ere ezkutuko bilera bat egiteko.

Bilera Franco diktadorearen administrazioko funtzionario baten eskariz egin zen; garai hartan Espainiako Hezkuntza eta Zientzia Ministerioko funtzionarioa zen Serra Estruch jaunaren eskariz, hain zuzen. Serra Estruch jaunak Euskaltzaindira jo zuen bilera antolatzeko, eta hitzordua Manuel Lekuona euskaltzainburuarekin lotu zuen. Bilerak ez zuen izaera ofizialik, isilpekoa zen. Serra Estruch jauna ez zetorren Ministerioaren ordezkari, bere izenean baizik.

Lekuona euskaltzainburuak hiru euskaltzain deitu zituen bilera hartara joateko, presaka eta bezperan abisatuta: Koldo Mitxelena gipuzkoarra, Jose Mari Satrustegi nafarra eta Luis Villasante bizkaitarra izan ziren hirukotea osatzen zutenak, nahiz eta azken honi buruzko erabateko ziurtasunik ez dagoen.

Esan bezala, goizeko 09:00etan elkartu ziren Zumarragako tren geltokian Madrildik zetorren bidaiariarekin. Gipuzkoak bizi zuen salbuespen egoera hartan bost pertsona ezezagun haiek Zumarraga bezalako herri koskor batean sor zitzaketen susmo txarrak uxatze aldera, Urretxuko komentu batera joan ziren eta han igaro zuten goiz osoa ezkutuko bilera hartan.

Serra Estruch jaunak oso mezu argia ekarri zuen: Franco ez zegoen luzerako eta frankismoa amaitutakoan, gaztelaniarekin batera, Espainiako gainerako hizkuntzak ere ofizialak izango ziren. Euskararen egoerari buruz ere tolesik gabe mintzatu zen. Serra jaunaren ustez, hizkuntza euskalki eta azpieuskalkietan zatikatuta egoteak ezinezkoa egiten zuen euskarazko irakaskuntzari heltzea; izan ere, eskolako liburuak horrenbeste euskalkitan argitaratzeko dirutza ikaragarria beharko zen eta, hori, dirutan, ez zen egingarria. Irakasleak ere euskara bakarrean irakasteko prestatu behar ziren eta ez Euskal Herriko euskara guztietan, hori ezinezkoa baitzen. Madrildik etorritako bidaiariaren aburuz, prentsa idatzian euskara bakarra behar zen euskalkietan sakabanatutako irakurleria biltzeko eta euskarazko prentsa sendoa eraikitzeko. Administrazioarentzat ere euskara bakar bat behar zen, ezinezkoa baitzen herri erakunde eta udal bakoitza bere euskaran aritzea. Euskara galbidetik garabidera ekartzeko ezinbestekoa zen hizkuntzaren estandarizazioa, eta halaxe adierazi zien Serra Estruch jaunak solaskide izan zituen lau euskaltzainei.

Bilera hark eragin handia izan zuen han bildutako akademikoen artean, begiak ireki zizkien eta euskararen batasuna premiaz egin beharreko lantegia zela ikusarazi zien. Hala, Serra jauna agurtutakoan, Manuel Lekuona euskaltzainburuak Zumarragako tren geltokian bertan agindu-eskari hauxe egin zion Mitxelenari: «Koldo, berehala hartu beharko duzu horren ardura» (Satrustegi, 2002). Salamancako katedradunak bere isiltasunarekin onartu egin zuen ardura bere lepora hartzea. Handik urtebetera izan zen euskara batuaren Arantzazuko biltzarra.

Pasadizo hori Andres Iñigo Euskaltzaindiaren Nafarroako ordezkariak eman zuen jakitera 2018ko urriaren hasieran, Euskaltzaindiaren lehen mendeurren ospakizunen karietara Akademiak Arantzazun egindako XVII. Biltzarrean. Andres Iñigori, berriz, Jose Mari Satrustegik kontatu zion behin baino gehiagotan, Satrustegik gidatzen ez zuenez gero, Andres Iñigok eramaten baitzuen Euskaltzaindiaren bilkuretara. Andres Iñigoren esanetan, bidaia horiek hagitz interesgarriak izaten ziren Satrustegirekin, informazio handia izateaz gain, gauzak kontatzea ere izugarri maite zuelako.

Andres Iñigorekin egiten zituen bidaia haietan, Satrustegik bilera hura aipatzen zuenean bi gauza argi jakin gabe geratu zitzaizkiola esaten zuen. Batetik, ez zuela jakin izan –Lekuonari galdetzea gogoratu ez zitzaiolako nonbait– Serra Estruch jauna zer mailatako funtzionarioa ote zen, baina pentsatzen zuen ez zela edozein izanen, euskaltzainburua ezagutu gabe harekin harremanetan jartzera ausartu zenerako. Bertzetik, zer interes zela-eta ausartu ote zen pauso hori ematera, hots, bere kasa eta isilka Madrildik etorri, eta egoera hartan –Gipuzkoa salbuespen egoeran zegoela– non eta Gipuzkoan berean isilkako bilera bat egitera. Satrustegiren ustez, esplikazio bakarra zen gizon hura pertsonalki ongi jabetua zegoela egoeraz eta, katalana zenez gero, ongi ulertzen zuela euskararekin ere edo, beharbada, batez ere euskararekin, sortzen ahal zen arazo larriaz.

Jose Mari Satrustegik ondo gogoan zeukan Manuel Lekuona euskaltzainburuak nola deitu zion telefonoz bileraren premia adieraziz, nora joan behar zuen zehaztuz, baina norekin eta zertarako elkartu behar zuten zehaztu gabe (Satrustegi, 2002). Era berean, Serra Estruch jaunak bilera hartan esandako gauza bat ere behin baino gehiagotan berritu zuen Satrustegik: zalantzarik ez dago Francok euskara erabat desagerraraztea nahi zuela, baina hain argi zuen helburu horretarako ez omen zen hain argi ibili; izan ere, Serra Estruch jaunaren iritziz, Francok nahikoa zuen gerra ondoren euskara hizkuntza ofiziala aitortzea jakinaren gainean izanda egoera hartan euskarak ez zuela burua altxatzeko aukerarik izango (Iñigo, 2018).

Jose Mari Satrustegik azpimarratzen zuen bertze datu bat zen Manuel Lekuonak oso argi ikusi zuela bilera hartan egin zitzaien planteamendu hura eta, hortik, Serra Estruch agurtu bezain laster, oraindik tren geltokian zirela, nasan zirela, Mitxelenari egindako agindu-eskaera.