Egitasmoa kezka batetik abiatu zela azaldu zuen, atzo, Josu Martinezek, ikerketa proiektuko zuzendariak: «Euskaldunok ez dugunez ukan zinema industriarik, jendeak pentsatzen du zinemarik ez dugula, baina aberatsak gara film amateurretan. Usu ganbaretan atxikitzen ditugu, ahantzirik, ohartu gabe biziki galkorrak direla». Hori dela-eta, proiektuak etxeetan diren filmak berreskuratu eta salbatzeko xedea du. Egitasmo osoa Manuel Ynchaustiren funtsari lotua da, eta euskaltzaleak eta bere familiak filmatu zituzten 190 bobina Donostiako Filmategira eraman dituzte.

Egitasmoaren xedea bera 1990eko hamarkada baino lehenagoko film edo bideo zaharrak bildu, digitalizatu eta zaintzean datza. Film amateurrak Euskadiko Filmategian atxiki eta gordetzea proposatzen dute, eta jabeek filmaren kopia eta erabilera eskubideak atxikitzen ahal dituzte, nahi badute.

Berreskurapen lan horretan norbanakoengana eta familiengana zuzendu dira proiektuaren sustatzaileak, baina dei hori plazaratu aitzin lan handia egin dute hainbat eragileren artean. Egitasmoaren oinarrian Martinez bera dagoen arren, zenbait partaide instituzional eta kultural bildu ditu proiektuaren inguruan: Gastibeltza Filmak, Euskadiko Filmategia, Lakuako Gobernuko Kultura Ondarea eta Euskal Herriko Unibertsitateko Nor Ikerketa Taldea.

Filmategiko Ion Lopezek, eguneroko eta ohiko bizitza erakusten duten obrak izanik ere «altxorrak» direla nabarmendu ondoren, egiten duten lanaren berri eman zuen: «Garrantzitsua da bildu, numerizatu eta dokumentatzea». Eta oroitarazi zuen dokumentazioa ahalik eta zehatzena izatea garrantzitsua dela, etorkizunera begira baliagarria izan dadin. EHUko Nor taldeko koordinatzaile Josu Amezagak lankidetzaren garrantzia azpimarratu zuen: «Bakoitzak egiten dakiena eginez».

Manuel Ynchaustiren funtsa

Martinezek paralelismo esanguratsua egin zuen, Ynchaustik XX. mendean egindakoa Antton Abadiak XIX.ean euskal kulturaren alde egindakoarekin parekatuz. “Eusko ikusgayak” dokumental saila sortu zuen euskal kultura tradizionalaren inguruan. Film etnografiko horiek 1980ko hamarkadatik Euskal Filmategian daude, baina berak eta bere sendiak filmatu zituzten beste hamarka zinta Uztaritzeko familia etxean gordeta zeuden.

Ikerketa zuzendaria Ynchaustiren alaba Miren eta Arantzarengana joan zen, eta bertan 35, 16, 9,8 eta 8 mm-tako filmetan, 25-30 orenez garai bateko errealitatea deskubritzeko obrak aurkitu zituen. «Filmen bitartez Euskal Herriko XX. mendeko historia deskubritu daitekeela esaten ahal da, baina munduko historia ere agertzen dela gaineratzen ahal dugu», azaldu zuen zuzendariak, obretan Euskal Herriaz gain Shangai, Japonia, Kanada, Italia, Palestina, espainiar Estatua eta abar agertzen direla gaineratuz.

Euskal Herri osoko txoko anitz agertzen dira, baina 1940ko hamarkadatik goiti Bidasoaz iparraldekoak soilik ikusten dira, bertara erbesteratu behar izan zuelako familiak. «Ipar eta Hego Euskal Herriko XX. mendeko pertsona ezagun inportanteenak agertzen dira filmetan; Aita Barandiaran inoiz ikusi ez nuen bezala agertzen da Saran, aitzur eta sotanarekin», baieztatu zuen Martinezek.

Agerraldiaren bukaeran proiektatu zuten hiru minutuko laburpen-bideo txiki batean, pertsona ezagun horiek agertu ahala horien izenak eman zituen Miren Ynchaustik eta horrela ezagutu ahal izan genituen horietako batzuk, Telesforo Monzon, Pierre Laffitte abadea, Aintzane Agirre (Jose Antonio Agirre lehendakariaren alaba), besteak beste. Film horien dokumentazioa oraindik ez dago amaituta, eta lan horretan garrantzi handia izaten ari dira Ynchausti alabak.

Orain arte Uztaritzeko Intxausti-Baita etxean gordetzen zituzten film horiek duten garrantziaz mintzatu zen Miren Ynchausti: «Guretzat gauza handia izan da Josuk deitzea, bagenekielako altxorra zela, baina hetsia genuen toki batean ziren». Martinez hurbildu zitzaien lehena izan ez bazen ere, filmentzat zuen proiektuaren berri eman zienean horiek partekatzeko konbentzitu zituen: «Jende batzuk interesatu dira, baina ez genuen nolanahi utzi nahi. Horregatik gorde dugu, eta egun batez miraria izan da, guk nahi genuena eman zigun, ongi gordea izatea nahi dugulako».

190 bobinetatik 24 komertzialak dira, baina beste guztiak Manuel Ynchaustik berak, bere seme Antonio Maria eta Anna alabak filmatuak dira. Bizirik diren alabek familiartekoak ez diren filmak publikoki erabiltzeko arazorik ez luketela izango azaldu zuten atzo.

Filmak nahiko egoera onean badaude ere, degradatzen ari direla esan zuten, eta Lopezek denborarekin pelikula guztiak galtzen direla eta Filmategira eramatea oso garrantzitsua dela adierazi zuen.