Ramón SOLA
Periodista
2018

Una plaza para la flor que mataron pero no marchitaron

Arriba, Josefina Lamberto junto a Joseba Asiron en la inauguración de la plaza. Abajo, la única imagen que se conserva de Maravillas.
Arriba, Josefina Lamberto junto a Joseba Asiron en la inauguración de la plaza. Abajo, la única imagen que se conserva de Maravillas. (Jagoba MANTEROLA - Lander F. ARROYABE | FOKU)

Tras 82 años ha llegado un poco de paz a nuestros corazones». Lo decía Josefina Lamberto Yoldi, con un retrato de su hermana Maravillas y abrazada al entonces alcalde de Iruñea, Joseba Asiron, esa fría mañana de febrero de 2018 en la capital navarra. Acababa de inaugurarse la plaza que eternizará el nombre de la «florecica de Larraga», víctima de la barbarie franquista y del intento posterior de ocultarlo todo bajo tierra. En su caso, quemando el cadáver de la joven, de apenas 14 años, tras violarla y matarla.

Ese silencio impuesto tomó cuerpo en otra vida casi entera, la de su hermana Josefina, que tenía 7 años en aquel momento. No solo perdió a Maravillas, también a su padre Vicente, fusilado. Tuvieron que irse a Iruñea, donde su madre Paulina pidió limosna y la familia sobrevivió gracias al auxilio social. A los 21 años se metió monja porque vio allí una ventana para «hacer el bien» y ayudar a los niños «a que no sufriesen lo que sufrí yo», pero se encontró con lo contrario: primero maltratos y luego un traslado a Pakistán durante 14 años, que tuvo todo el aspecto de una maniobra para alejar de Nafarroa la larga sombra de Maravillas.

Murió Franco y Josefina volvió, cargada de valor. Con un objetivo en la cabeza: encontrar los restos de su padre y su hermana. Las monjas intentaron prohibírselo, y hasta le cerraron la puerta del convento en las narices, por lo que tuvo que dormir en la calle. Tanto dolor y desprecio solo sirvió para alimentar su determinación. Fue una de las fundadoras de la Asociación de Familiares de Fusilados de Nafarroa, colaboró en el comedor social París 365 y se sumó a otras causas.

Mientras, y en parte gracias a su impulso, el terrible caso de Maravillas fue tomando peso en la conciencia popular. Pasó de generación en generación, del castellano al euskara, de la “Florecica de Larraga” de Fermin Balentzia al “Maravillas” de Berri Txarrak.

Esa flor rebrotó en el Parque de la Memoria de Sartaguda y cuando en la Plaza de Nabarreria de la capital navarra surgió un gaztetxe, también tomó el nombre de la joven de Larraga.

A Maravillas Lamberto la mataron, pero su recuerdo no se marchitó y no deja de rebrotar cuando ya el calendario camina inexorablemente hacia el siglo. Otro tanto ha ocurrido, por ejemplo, con la fuga de Ezkaba y sus más de 200 víctimas mortales.

Josefina fallecería en la Casa de Misericordia de Iruñea, ya con más de 90 años, y tras haber sido semilla en este proceso de memoria. En un vídeo-entrevista a NAIZ recordaba cómo entró la Guardia Civil en su casa en busca de su padre y cómo su hermana quiso acompañarle: «Ella no sabía que le iban a hacer lo que le hicieron». Al día siguiente Josefina y su otra hermana fueron a la cárcel para llevar el desayuno a su padre; volvieron desoladas: «Los guardias nos dijeron: tu padre ya no lo necesita. Ya no está aquí. De Maravillas supimos igual».

Murió Franco y dieron permiso para buscar a los familiares desaparecidos, pero las monjas se lo prohibieron. «Algo harían», le dejaron caer las religiosas sobre su padre y hermana. «¿Qué hizo mi hermana?», le preguntó a una superiora. «Ah, eso yo no lo sé», le respondieron. «Pues yo sí y se lo diré», se dirigió a la monja, «ser demasiado hermosa fue su pecado».

«De Maravillas no queda nada», lamentaba Josefina. Pero en eso sí se equivocó, porque su recuerdo no ha muerto. Revive cada 15 de agosto como muestra del horror fascista.



[1997] Gatazkaren sufrikario osoa bildu zuen neguko astelehen latza

80ko hamarkadako hasierako urteak «berunezko urteak» deitu izan dira, baina ia bi hamarkada beranduago, dramatikoki ahaztezina den eguna jazo zen. 1997ko otsailaren 10ean, eta aurreko eta ondorengo orduetan, indarkeria politiko ezberdinek eragindako sufrimendua agerian geratu ziren: ETAren atentatuak eta bahiketak, presoen urrunketa, atxiloketak, kargak, baita intsumisioaren aurkako jazarpena ere.

Bortizkeria guztiak gurutzatu ziren zorigaiztoko astelehen hartan. “Egin”-en editorialak horrela laburbildu zuen: «Atzoko eguna izugarria eta lazgarria izan zen, Euskal Herriko eta Espainiako Estatuko memoria kolektiboan iraungo du (...). Ondoriozta daitekeen egoera zehaztasunez eta zorroztasunez haztatzea oso lan zaila da, gorpuen gainean egiten baita eta oinazeak dena hartzen baitu. Egun batean, egun lazgarri eta bakar batean, bizi dugun tragedia ikaragarria gogor estutu zen gizartearen begien aurrean». Eta honako hau eransten zuen bukaeran: «Gaur hobe bihar baino, berdinketa infinituaren teoria eta praktika alde batera utzi behar dira. Inork ez du nahi Otsailaren 10 bat errepikatzea. Ezta atzo egun bakar batean gertatu zena urtebetean gertatzea ere».

Asteburua doluz beteta igaro zen jada Euskal Herrian, bi egun lehenago Joxe Mari Aranzamendi “Katxue” Elorrioko presoaren gorpua Alcala-Mecoko bere ziegan urkatuta agertu ondoren. Kartzelan gatibu zuten hirugarren aldia zen hura, eta, Fernando Alonso modulu-kide ohiak “Egin”-en idatzi zuen bezala, «bere gorputzean Espainiako eta Frantziako errepresioaren ondorioak zeuden: tinpano lehertuak, zerbikalak birrinduta, giltzurrunak ukituta...».

Horrez gain, aldez aurretik jakina zen astelehen hartan Herri Batasuneko Mahai Nazionaleko kide gehiago atxilotuko zituztela, Alternatiba Demokratikoa zabaltzeagatik. Eta Cosme Delclaux enpresaria eta Jose Antonio Ortega Lara espetxe-funtzionarioa ETAren eskuetan ziren, bahiturik. Horrek guztiak tentsio handiko egoera sortzen zuen.

27 ordu, bost heriotza

Agertoki nahasi horretan, goizeko 7.15ean, ETAk jarritako bonba-auto batek eztanda egin zuen Granadako Armilla base militarrera zihoan ibilgailu baten aurrean. Domingo Puente Marin izeneko ile-apaintzaile bat, kuartelera zihoana, berehala hil zen, eta beste zortzi lagun zauritu ziren. Jose Maria Aznar presidente espainola eta Jose Antonio Ardanza EAEko lehendakaria Moncloan bilduta zeuden une hartan.

Tragediak Mallabiko Bengo izeneko baserri txiki batean izan zuen hurrengo geltokia, eguerdia pasatuta. Senideek Eugenio Aranbururen gorpua aurkitu zuten ganbaran: “Txo”, Mahai Nazionaleko kideetako bat, espetxeratua izateko itxaron-zerrendan zegoen. HBko zuzendaritzak errepresioari egotzi zion bere buruaz beste egin izana, lehen izugarri adoretsua zen militante baten bizitzeko gogoa ito baitzuen.

Hunkidura handia izan zen eta Mallabiak Aranburu seme kutun izendatu zuen. Baina horrek ez zuen Mahaiaren aurkako jazarpenaren katea eten: ordu batzuk geroago Koldo Castañeda nafarra atxilotu zuten, eta beranduago, gainerako lagunak, bata bestearen atzetik.

Eguerdiko telebistako albistegiak bat-batean eten ziren hortik minutu gutxira. Albistea Madrilgo bihotzetik heldu zen orduan, Retiro parkearen ondotik, Rafael Martinez Emperador Auzitegi Goreneko epailea etxetik irten berritan tiro batez hilda erori zen tokitik. Egun horretako ETAren bigarren atentatu hilgarriak epailetza jotzen zuen bete-betean, aurretik Francisco Tomas y Valiente Auzitegi Konstituzionaleko presidente ohia ere akabatu ostean. Ezohiko keinu batean, orduko erregea, Juan Carlos Borboikoa, atentatua gaitzestera atera zen segituan, Madril aldean eragindako astinaldiaren seinalea emanez.

Egunkarietan saminez betetako aleak ixteko orduan, bazen oraindik beste zorigaiztoko albiste bat. Iruñetik heldu zen azken hau: Unai Salanueva gazte txantrearrak, Nafarroako hiriburuko espetxean preso zuten intsumisoetako batek, bere burua bota zuen familiaren etxeko leihotik, gaua igarotzeko espetxera itzuli behar zuen ordua baino lehenxeago. Ez zen zaurietatik bizirik atera.

Indarkeria politikoen tragedia ez zen hor amaitu. Asteartean, hilaren 11n, Patxi Arratibel enpresaria ETAk tiroka hil zuen, Tolosako inauterietan parte hartzen ari zela. Hala, 27 ordutan bost pertsona hil ziren, dena irensten zuen zurrunbilo geldiezin batean.