«Hasieran Loiarteren lanengatik piztu zitzaidan interesa; gero pertsonaiara iritsi nintzen»

Euskal Herriko zinemagintzan erreferente izan zitekeen emakume bat ez dugu ezagutzen. Mirentxu Loiarte da hori eta Fresnedak bere berri jaso du «Irrintziaren oihartzunak» filman

Bilboko Zinema Ikusezina nazioarteko jaialdian euskaraz egindako lanik onenaren saria jaso berri du Iratxe Fresneda Delgadoren “Irrintziaren oihartzunak” filmak. EHUko Komunikazio fakultateko irakaslea da ogibidez, eta denbora luzean ibili da Mirentxu Loiarte zuzendariari buruzko pelikula bat egin nahian. 2016an eman zuen azkenean, eta espero baino harrera hobea izan zuen. Zinemaldiaren 64. edizioko Zinemira sailetik pasatu ostean, hegoak zabaldu eta aireratu egin da filma.

Zergatik egin duzu orain pelikula?

Batzuetan bizitzak aurrean jartzen dizkizu horrelako erronkak. Aspalditik nuen ikerketa hasita; hartu eta laga egiten nuen egunerokotasunagatik, bizitza pribatuan dituzun aferengatik, eta baita ere eguneroko lanak kentzen dizun denboragatik. Nik nire lanbidea daukat, hemen, Euskal Herriko Unibertsitatean, klaseak ematen, irakasten, eta horrek beste bide batzuetatik eraman nau. Baina momentu bat iritsi zen, non ate jota etorri zitzaidan istorioa berriro, eta pentsatu nuen ez banuen egiten ba agian bere istorioa galdu egin zitekeela eta bazela garaia halako emakume zinemagile erreferente bat mahai gainean jartzeko, ez genituelako hainbeste, eta are gutxiago aitzindari izan direnak.

Basterretxea eta Larrukerten garaikoa, 1978an egin zuen “Irrintzi” filma, eta gainera film horrekin Espainiako zinematografiako kalitatearen saria irabazi zuen; eta hori ez da gutxi lan esperimental batentzako, euskaraz egindakoa eta politikoki eta formalki oso ausarta izanda, gainera. Bazegoen istorio interesgarri bat.

Hainbeste mimoz egindako film txiki honek izan duen harrerari buruz zer diozu?

Egia esan, ez nuen espero. Ondo dago. Esaten dizu ez zoazela bide okerretik eta nolabaiteko saria da zure lanagatik, oso gogorra izan delako ekoizpen hau era independentean oso aurrekontu txikiarekin aurrera ateratzea eta bi emakumeren artean. Laurent Dufreche izan dut bidelagun, nire ondoan egon da beti. Berarekin egin nuen muntaia baina oso lan bakartia izan da askotan. Beste batzuetan Saioa Etxebarriarekin.

Gure asmoa zen aske izatea lana egiterako unean. Zure aurrean interesgarria den pertsonaia bat eta material interesgarria duzunean mimoz tratatu behar dituzu. Pelikulek elkarrizketatuak izatea eskatzen zuten. Ni ez naiz batere mitomanoa eta interesa bere lanengatik piztu zitzaidan. Gero pertsonaiara iritsi nintzen, lanen bitartez. Mirentxu oso pertsona eskuzabala izan da gurekin.

Nor da miresten duzun emakume hori?

Euskaraz film bat egin duen lehenengo emakumea izan da Mirentxu Loiarte. Bitxia da baina berak ez daki euskaraz; ulertzen du, baina ez du hitz egiten. Bere garaian hautu hori egin zuen, eta nire ustez bere garaian eta batez ere zinemagintzan oso hautu politikoa izan zen. Konplikatua zen garai hartan zinema egitea, konplikatua zen emakume batek pelikula bat aurrera eramatea eta are gehiago euskaraz. Oso apustu interesgarria egin zuen, baina gero itzalpean edo albo batean gelditu zen egindako hori guztia.

Erbesteratua izan zen behin baino gehiagotan.

Venezuelan bi aldiz izan zen, Frantzia aldean ere bere bikotekidearekin batera. Nik uste dut horrek, politikarekin eta emakume izatearekin batera, bere ibilbidea markatu zuela, zeren idaztea bakarkako lana izan daiteke, ia edonon egin dezakezuna, baina pelikula bat egiteak beste pertsonekin egotea eta zenbait tresna izatea eskatzen dizu, eta horrek zaildu egiten du prozesua. Lehen ezinezkoa zen ezer egitea baliabiderik gabe. Horregatik, erbesteratua izateak bere ibilbidea markatu zuen.

Loiarteren filmek zein garrantzia dute, zure ustez?

Mirentxuk Parisen ikasi zuen zinemagintza eta bertan egin zituen zenbait film labur, baina galduak daude. Egun ezagutzen ditugunak “Irrintzi” eta “Euskal emakumeak” dira.

“Irrintzi” edukiarengatik, formarengatik, oso ausarta izan zen. “Amalur”-etik edaten du, baina planteatzen duen ikuspegia askoz ere arriskutsuagoa da eta zentzu batean modernoagoa. Oso kuriosoa da nola egiten duen maskulinitatearen errepresentazioa. Oso elkarrizketa bikaina sortzen du irudi eta soinuen artean. Basterretxeak eta Larrukertek ere horrela egiten zuten lan. Baina batez ere ederra da sinbolismoa, horrelako kultur unibertso baten lotura guztiak nola ezartzen dituen. Lehergailu bat da, irrintzi bat, oihu bat, eta oso ondo dago irudikatuta; oihu kultural eta politikoa.

Eta zer diozu «Euskal emakumeak» lanari buruz?

Antxon Ezeizak egin zuen Ikuska sailen barruan egin zuen, “Ikuska 12” izan zen. Mirentxu emakume bakarra izan zen, eta kasualitatez hartu zuten bera, nahiz eta ordurako bazeuden emakume ugari zinema egiten. Antxon Ezeizak eskatu zion emakumeen inguruko pelikula bat egiteko, eta berak erabaki zuen “Euskal emakumeak” egitea, euskaraz, eta herrialde desberdinetako emakumeen testigantzak biltzen dira Euskal Herrian zuten toki publiko eta pribatuaren inguruan hitz egiten. Oso modernoa da planteamenduaren aldetik, eta bertan bildu zituen testigantzen inguruan hitz egiten badugu, egun ere antzerakoak aurkitu ditzakegulako.

Nola osatu zenuen zure pelikularako lantaldea?

Saioa Etxebarriak eta biok dugun harremana aspaldikoa da, txikitatik. Ikastola berean ikasi genuen, adiskideak gara eta baditugu elkarrekin egindako ikus-entzunezko artefaktu txikiak. Era naturalean aurkeztu nion neukan ideia eta galdetu nion ea bidean nirekin etorriko zen eta baietz esan zidan. Nire ikerketatik eratorritako istorio hau mugitzen hasi ginen orduan.

Gero Laurent Dufrechekin jarri nintzen harremanetan bere lana ezagutzen nuelako. Iruditzen zait berak duen sentiberatasuna muntaia ulertzerakoan nire muntaiaren ikuspegiarekin bat zetorrela. Eta orduan erabaki nuen bera izan behar zela, nahiz eta pertsonalki ez nuen ezagutzen. Berarekin zita egin nuen, proiektua aurkeztu nion eta berehala joan ginen muntaketa gelara [barreak]. Gustatu zitzaion eta istorio bat nuela ikusi zuen, eta material guztia muntatzen hasi ginen.

Emakumeek emakumeen ikuspuntutik egindako pelikula bat dela esan dezakegu?

Bada pelikula bat ikertzaile baten ikuspuntutik, talde baten ikuspuntutik, eta emakume baten ikuspuntutik ere bai. Ez bakarrik emakume baten ikuspuntutik, ikuspegi feminista batetik baizik. Hau da, Euskal Herriko zinemagintzan erreferente izan zitekeen emakume bat ez dugu ezagutzen, ez dugu ia irudirik, eta publiko zabalak ez du bere istorioa ezagutzen, ezta bere lana ere eta pertsonaia bera ere ez.

Nire helburua hori guztia ikusgarri egitea eta nolabait protagonista bera bakarrik bihurtzea zen. Bere inguruan egon diren bestelako pertsonaiak erditik kendu nahi nituen hitz egiteko aukera izan zezan, orain arte izan ez duen esklusibitatea eskuratu zezan.

Zinemagintzan emakume gutxi ezagutzen dira.

Oso gauza egiturazkoa da, gizarteari dagokiona eta mundu mailan ikusten dena. Duela gutxi hasi ziren Alice Guy-Blache-ri buruz edo zinemagintzako bestelako emakume aitzindariei buruz hitz egiten, eta asko egon ziren. Hollywooden XX. mendeko lehen erdialdean emakume pila bat ibili ziren ekoizle, gidoi erosle, muntatzaile moduan lanean, eta ez bakarrik aktore edo zuzendari lanetan, baina oso gutxi ezagutzen ditugu. Egia da gizonak ere ez direla hain ezagunak profesio horietan, baina emakumeak are gutxiago.

Gizartea heteropatriarkala izan da beti gurean eta horrek markatu du nor lehenetsi. Tradizioz botereguneetan gizonezkoak egon dira, batez ere esparru publikoan, eta horrek markatzen du euren ikusgarritasuna.

Zein da, zure ustez, jarraitu beharreko norabidea?

Niretzat oso garrantzitsua da hezkuntza sistematik hastea. Adibide bezala jarriko nuke kiroletan gertatzen den segregazioa. Batzuetan arrazaren bitartez egiten den segregazioak eskandalizatzen gaitu, baina ez sexuen bidezko segregazioak. Zergatik egiten dira oraindik kiroletan emakume taldeak eta gizon taldeak txikitatik hasita? Horrek markatu egiten ditu gizakien arteko harremanak. Haurren artean kirolaren praktikaren esparru horretan sortzen diren harremanak oso garrantzitsuak dira sozializazioan sartzen ari garelako. Eta mutilak eta neskak bananduta badaude, horrek markatuko du beraien munduaren ikuspegia. Eta oraindik hori ari gara egiten. Ni oso erradikala izango nintzateke eta segregazio hori debekatu egingo nuke. Gizartearen ardura ere bada. Deabrua detaile txikietan dago. Gizakiari mugak ezartzen dizkiogu jaiotzean dugun sexuaren arabera.

Zein ibilbide izan du «Irrintziaren oihartzunak» lanak?

Hauspoa eman zion Donostiako Zinemaldian izan zuen harrerak, oso ona izan zelako, Espainiako zein Euskal Herriko kritikaren aldetik. Eta bestelako jaialdietan ere izan da: Brasilen, Frantzian, Suitzan, Estatu espainolean barrena asko bidaiatu du… eta oraindik ere badauka bidea. Urtarril honetan Gasteizen egingo dugu estreinaldia Araba izan delako konkistatzeko falta zaigun euskal lurraldea. Nire helburua filma hedatzea da eta eskatzen diguten lekuetara eramaten dugu.

Zure hurrengo proiektuak antzerako gaia al dauka?

Oso desberdina izango da. Nire ikerketatik eratorritako zinemaren inguruko entsegu bat da. Aurrekoan Miren erregistratzen bagenuen, oraingoan ez dugu erregistratuko gure pelikulan zehar ibiliko den mamurik.

Protagonista zinemagintza bera izango da, ‘route movie’ bat izango da, ez fikziozkoa. Prozesuan gabiltza, idazten, filmatzen, tarteka irudi berriak eskuratzen... Gustatuko litzaidake laster prest egotea, 2018an zehar.