Bertsolaritzaren historia: Hedabideratzea, eragiletza eta proiektua” (1823-2018) izeneko tesia aurkeztu berri du. Komunikabideetan bertsolaritzak egin duen bidea errepasatuta, aiseago uler daiteke egungoa. Ondorio bat garbia da: ez da kasualitatea.

Azken hiruzpalau urteko lanaren eta ikerketaren emaitza jarri duzu orain mahaiaren gainean. Hasieran buruan zenituen hipotesiak eta bukaeran azaleratu direnak, parean egokitu al dira?

Hasieran garbi neukan ia gauza bakarra zen bertsolaritzaren inguruko kazetaritza ikertzea interesatzen zitzaidala. Zuzendariek eta inguruak beti aholkatzen dizute gaia mugatu behar duzula, objektua zehaztu, ezin duela zabalegia izan. Eta horrela hasi nintzen 1980tik aurrerako bertsolaritzari buruzko kazetaritza praktikak aztertzen. Muga nonbait jarri behar zen eta Amurizaren txapelarekin aro garaikidea hasi zenez, mugaketa egokia iruditu zitzaidan. Ordutik honako final guztien testuak hartu nituen eta zein garapen egon den aztertu nuen.

Eta? Zer topatu zenuen?

Gauza oso interesgarriak ikusi nituen. Batetik, kantitateak berak gora egin zuela nabarmen. 1980ko txapelketako finalari, egunkari guztiak batuta, hamabi orrialde eskaini zitzaizkion. 2017ko finalari, 117 orrialde. Ia hamar aldiz gehiago, sekulako hazkundea da. Bestetik, egunkariko azalei begira, 80koan azaleko albiste bezala bost aldiz atera zen eta 2017an, berriz, hogei aldiz. Tartean, gainera, gorakada bat izan zen; 2005 eta 2009ko txapelketek are presentzia handiagoa izan zuten azaletan.

Hasierako ikerketa horretan atera nuen beste ondorio interesgarririk, prestigioaren hazkundea erakusten duena. 80ko hamarkadan, normalean, bertsolaritzari buruz idazten zenean ez zen kultura sailean argitaratzen; euskal gaiak, gizartea... bazirudien kazetarien begietara kultura beste zerbait zela eta bertsolaritza kultura izatera iristen ez zen zerbait. 90eko hamarkadan boom famatu hura izan zen; “Hitzetik Hortzera” telebista saioa, Andoni Egaña eta belaunaldi horrek emandako bultzada... 1993ko txapelketatik aurrera hasi zen prentsako kultura atalean agertzen.

Baziren ikertzeko beste datu esanguratsu batzuk. Adibidez, orain oso normala da bertsolaritzaren inguruko gehigarriak argitaratzea, baina lehena “Egin” egunkariak argitaratu zuen, 1986an. Berritzailea izan zen horretan.

«Egin» egunkaria aipatu duzu. Zure aitaren sinadura askotan ikusiko zenuen...

Ni ikerketa honetan sartu naiz, neurri batean, urte asko daramadalako “Bertsolari” aldizkarian. Aitak sortu zuen eta hamalau urte nituenerako aldizkarirako marrazkiak egiten jarri ninduen. Ordutik hor nabil eta tesia egiteko orduan aitak egindako lanarekin egin dut topo. 80ko hamarkadan egunkariei dagokienez, “Egin”-ek eredu berri bat ekarri zuen. Beste aldean zegoen “El Diario Vasco” eta bertan Basarrik, Zabalak... idazten zuten. Kasik idazten ez zekiten bertsolari andana batek bere istorioak kontatzen zituen bertan eta hori oso apurtzailea zen. Baina bertsolaritzaren inguruko diskurtsoa lehendik zetorrenaren segida zen; bertsolari zaharra, berezkoa, baserri ingurukoa... Parean gertatzen ari zen berritasuna, elkartearen diskurtsoa, bertsolari gazteen jarduna... “Egin”-en hasi zen islatzen. Frankismoan “El Diario Vasco” eta “La Voz de España” ziren bertsolaritzari buruz gehien argitaratzen zutenak, baina 80ko hamarkadatik aurrera lidergoa “Egin”-ek hartu zuen; orrialde mordoa argitaratzen hasi zen eta erabat estilo berrian, gainera: emakume bertsolariak, bertsolarien gorputz espresioa, bertsolarien maniak... berrikuntza bat gertatu zen eta nire aita hor egon zen.

Baina azkenean tesian atzerago egin duzu denboran.

Horretan ari nintzela, jakin-minez, 80ko hamarkada baino lehenagoko testuak topatzen hasi nintzen. Konturatu nintzen, batetik, bilketa egin gabe zegoela eta, bestetik, gaur egun hemeroteka digitaletan bertsolaritzari buruz espero baino testu gehiago zeudela. Gertuan dauzkagu Koldo Mitxelena, Armiarma, Eusko Ikaskuntza... baina, urrutixeago, Espainiako Kultura Ministerioaren hemeroteka digitala, Europa mailako Europeana sarea... hor sartzen hasi eta bertsolaritzari buruzko testuak topatzen hasi nintzen, ikusgarriak, gaurko testuen desberdinak eta oso politak. Pixkanaka ikuspuntua aldatzen hasi nintzen eta historia bat egin nezakeela ikusi nuen. Gaur egungo azterketa bat egin beharrean, bertsolaritzaren presentzia mediatikoaren inguruko historia bat egin nezakeela eta topatzen nituen testu horiekin bertsolaritzaren historia orokorrari ekarpen bat egiteko modua zela ikusi nuen. Esan zidatenaren kontra, gaia zabaltzen joan nintzen.

Tesiaren aurkezpenean bi zuzendariek –Txema Ramirez de la Piscina eta Simon Peña– gauza bera esan zuten; ez niela kasu askorik egin baina horri esker gauza polita atera dela. Tira, pentsatzen dutenaren kontra, uste dutena baino kasu gehiago egin diedala esan behar dut, baina ikerketa-objektua zabaltzen joatearen hori bai izan da nire kontua.

Ikuskera zabaldu eta 1823. urtera arte iritsi zara.

Bai. Bertsolaritzari buruz topatu dudan lehen testua urte horretakoa da, Parisko bidaia aldizkari batean argitaratua. 1980tik aurrera, finalei buruzko informazioa bakarrik ikertu dut, “Bertsolari” aldizkariarekin osatuz. Baina 1980. urtearen aurretik, prentsan ateratako dena ikertu dut, topatu dudan guztia. Guztira 4.159 testu topatu ditut. Une batean, gainera, mendekotasun modukoa sortu dit; zirrara sortzen du, poza hartzen duzu gauza berri bakoitza topatzean, segi eta segi... une batean geratu egin behar izan dut eta posible da zerbait gehiago egotea. Baina uste dut gehiena eta garrantzitsuena topatu dudala.

Topatu dudan zaharrena, esan bezala, 1823. urtekoa da. XIX. mende hasieran mugimendu erromantikoak indar handia zeukan Europan eta bere ezaugarri nabarmenetakoa zen bidaiei garrantzia handia ematen zitzaiola; toki exotikoetara, herri kulturetara, kultura primitiboetara... Idazle frantses batek, Boucher de Crevecoeurrek, Euskal Herrira egindako bidaia bat kontatzen du eta, une batean, bi bertso saio kontatzen ditu. Bidaia, deskubrimendu eta geografia aldizkari bat da, “National Geographic”-en aurrekaria dela esan daiteke.

Eta, gero, “National Geographic”-en ere atera ziren bertsolariak. Euskal diasporako kazetaria eta idazlea zen Robert Laxaltek aldizkari horrekin kolaboratzen zuen eta Euskal Herrira egindako bidaia horietako batean Xalbador eta Mattinen bertso saio bat kontatu zuen. Laxaltek berak AEBetako aldizkari literario batean bi bertsolariren arteko desafio bat kontatzen du taberna batean. Oso modu literarioan egiten du, western estilo betean. Benetan testu ederra da.

Tesiaren parte politena horrelako perlak topatzea izan da. Zabalaren funts osoa Koldo Mitxelenan dago. Kaxak zabaldu eta konturatzen zara Zabalak bizitza osoa eman zuela biltzen eta biltzen; egunkari zatiz beteta daude kaxak, denak oso interesgarriak.

Euskal Herritik kanpo bertsoak arreta pizten zuen. Horren seinale dira aipatu dituzun testuak. Eta Euskal Herrian?

Bertsolaritzaren historia modernoa euskal kulturgintzaren historia modernoarekin batera hasten da. Euskal kultura antolatuaren lehen plataforma garrantzitsua Lore Jokoak izan ziren. 1850. urtetik aurrera, Antoine d´Abadiek bertso saioak antolatzen zituen Lore Jokoetan urtero-urtero.

Baina garai horretan, XIX. mendean, topatu ditudan hiru testutik bat Euskal Herritik kanpokoa da. Proportzio oso altua da hori. Euskal kulturak eta Euskal Herriak sekulako interesa piztu zuten Europa mailan, erromantikoen baitan; ordukoak dira euskara Europako jatorrizko hizkuntza zela esaten zuten diskurtsoak. Iparragirre bera “The Times”-en atera zen; ez dira euskaldun asko egongo egunkari horretan atera direnak. Iparragirre sekulako indarra zuen pertsonaia zen, ez bakarrik Euskal Herri mailan, Madrilgo egunkarietan, Argentinan, Parisen eta, esan bezala, Londresen.

Hasiera batean bertsolaritzari buruzko testu zahar guztiak frantsesez dira; gero dator gaztelera eta azkena iristen dena euskara da. Horren atzean ez dago interes falta. Euskal kazetaritza garatu gabe zegoen, oso bazterrekoa zen oraindik.

Baina nik esango nuke beti egon dela bertsolaritzari buruzko interesa hemen, Euskal Herrian. Euskal kulturaren baitan beti izan da elementu oso indartsua eta lehen euskal kulturgile modernoak gure kultura euskara zela eta garatu egin behar zela esaten hasi zirenetik, bertsolaritzari eutsi zioten. Eta ordutik hasi zen prentsan agertzen. Lore Jokoen garaian, bertsolaritzari buruzko 12,5 testu agertzen ziren prentsan urtean; gerra aurreko ‘Euzko Pizkunde’ garaian, 20,4; eta, frankismoan, 74,4. Esponentzialki hazten joan zen.

Azken garaian, 1980tik aurrera, izugarri hazi da bertsolaritzaren presentzia mediatikoa, baina hazkunde hori aurretik zetorrela ikusten da.

Bertsolaritzaren historia mediatikoa kontatzeko, beharrezkoa ikusi duzu eragiletzaren historia kontatzea.

Bai, konturatzen nintzelako parean gertatu direla biak. Bi historia horiekin ibili naiz, historia mediatikoa eta bertsolaritzaren eragileen historia. Gauza interesgarriak topatu ditut bigarren horretan ere. Lehen euskal kulturgintza modernoa hasten denetik, bertsolaritzaren eragiletza hasten da. Eta gaur egun Bertsozale Elkarteak dituen lan ardatzei begira –berrikuntza oso garrantzitsuak izan dira eta horregatik azken fase honetan sekulako buelta eman diote guztiari–, ikusten da ardatz batzuk lehendik datozela, tradizio baten jarraipena direla. Finean bertsolaritzak garapen hain indartsua lortu du –nahiko singularra dena– jakin duelako berrikuntzak egiten baina, era berean, jarraitutasun bat izaten. Lehiaketak, gaur egungo txapelketak, Lore Jokoetatik datoz. Bilketa, orain Xenpelar Dokumentazio Zentroa dena, dagoeneko 1844an Agosti Chahok seinalatzen du behar hori, eta gero Manterolak, Aitzolek eta abarrek. Bertsoa hedabideetara eramatearen garrantzia ere oso garbi izan dute eragileek hasieratik: bertsolaritzak arrakasta izango badu fenomeno kultural moderno bezala eta ikur bezala, hedabideetan egon behar du. Bertso-munduko eragile batek, Zubimendik, eraman zuen bertsolaritza lehen aldiz irratira 1930eko hamarraldian, eta beste batek, Hernandorenak, zinera 1933an eta telebistara 1958an. Gerora garatu da transmisioa, bertso eskolen ideia. Baina Aitzolek eta Lauaxetak berak prentsan idatzia utzi zuten bertsolari gazteak elkartu eta zaharrek gazteei erakusteko ideia.

Alegia, gaur egun bertsolaritza dena ez da egun batetik bestera sortu den zerbait, bertsolaritzaren historia modernoaren hasieratik belaunaldi desberdinek egindako lanketaren emaitza da. Perspektiba oso indartsua da; euskal kulturgintzak eta bere komunitateak sekulako lana egin du gu gauden tokiraino iristeko, eta bidean milaka gainditzeko gai izan dira gainera.

Zure lanean nabarmendu duzunez, maiz korrontearen kontra eta diskurtso hegemonikoaren kontra.

Euskal komunitatea oso txikia eta ertzekoa izan da, marjinala edo subalternoa, botereguneetatik urruti zegoena. Boterea zuten inguruko komunitate handiagoak mende eta erdi edo bi mende lehenago beren akademiak osatzen hasiak ziren, gramatikak argitaratzen, beren hizkuntzak eskolara eramaten... eta horrek aukera eman zien kultura idatzi bat garatzen joateko. Euskararen kasuan ez zen horrelakorik egon; finean euskara batuak 50 urte dauzka eta euskaraz alfabetatutako lehen belaunaldiak gureak dira.

Europa mailan mugimendu erromantikoarekin herri guztiak beren herri kultura garatzen hasi ziren, baita Euskal Herrian ere. Kultura idatzitik abiatuta hasi ziren, baina hemen horrek ez zuen funtzionatzen, bere hizkuntzan alfabetatu gabeko herrian kasik ezinezkoa zen idatziak funtzionatzea. Aitzolen kasua da ezagunena, Lauaxeta, Lizardi eta garaiko poeta modernisten olerkigintza bultzatzen hasi zen, herriak ez zuela irakurtzen konturatu eta bertsolaritzaren eragiletzan buru-belarri sartzeko. Eta aurreko belaunaldietan ere gertatu zen hori. Gabezia horretatik, kulturgile modernoek, zerbait egin nahian, ahozkoari eutsi zioten. Apustu horren ondorioz bertsolaritzaren garapen oso singularra gertatu da, normalean baino handiagoa.

Beste inork egin ez zuen bezala, ahozkotasunari modernitate bat eman nahi izan zioten, besterik ez zeukatelako akaso. Inprenta sortzen denetik kultura idatzia sortzen da. Hasiera batean kultura hori eliteena bakarrik zen eta elite horiek erabaki zuten onena hori zela; goi mailako kultura deitzen zioten idatziari eta herrikoa ahozkoari, baliorik ez zuenari. Etorkizuna, garapena, aurrerakuntza idatziarekin lotzen zuten eta ahozkoa, sineskeriekin eta atzean utzi beharreko gauzekin. Nahiz eta ideologikoki eta beren mundu ikuskeran gure begietara nahiko kontserbadoreak izan, Aitzolek eta konpainiak izan zuten ahozkoa zerbait modernoa bezala saltzeko ikuskera.

Eta hori guztia oso baliabide gutxi zituen komunitate baten baitan egin zuten. Eta kontrakotasun testuinguru batean; diktadurak, debekuak... bertsolaritzarena biziraupeneko istorio bat da. Gaurkora iristeko, kontrako egoera mordoa gainditu behar izan du; horregatik subalternoaren bizi indarraren istorio bat da.

Bertsolaritzak egun duen tokia, indarra, itzala, ez da kasualitatea.

Ez da kasualitatea. Tesian John Foley aipatzen dut, Missouriko Unibertsitateko ikertzailea eta mundu mailako ahozkotasunaren aditu sonatuenetakoa. 2005ean Euskal Herriko bertsolari finalera ekarri zuten eta seko harrituta geratu zen. Munduan zehar inprobisazio kantatuarekin lotutako zientoka antzeko fenomeno ezagutzen zituen, baina ez horrelako sofistikazio mailarekin eta oihartzun sozialarekin. Gero idatzi zuen artikuluan nabarmentzen zuen 14.000 sarrera saldu zirela ahozko poesiaren ekitaldi baterako, jendea zortzi orduz jarraian egon zela eta telebistan zuzenean eman zutela. Beretzat harrigarria zen.

Euskaldunon akatsa izan da pentsatzea gurea bakarra zela munduan. Hori ez da egia, gaur egun badakigu bertsolaritza mota desberdinak daudela munduan. Baina egia da bertsolaritzak izan duen garapena benetan singularra izan dela. Hori Foleyk berak esaten du.

Eta haren hitzak irakurrita saiatu naiz hori guztia nondik datorren ulertu nahian, presentzia mediatikoari begira. Hori izan da nire saiakera.

Bertsolaritza lehen eta orain ez da berdin kontatzen komunikabideetan.

Ez, aldaketa handia egon da. Bi euskal pizkunde daude; lehena XIX. mende bukaeran eta, bigarrena, XX. mendeko 60ko hamarkadan. Lehen pizkundea erromantizismoan oinarritu zen; sustraietara itzultzea, modernitatearen kontrako jarrera, eskolak oso ondo daude baina balio duena herritarren jakinduria da, basati onaren mitoa, basati analfabetoaren jakintza nabarmentzeko nahia... Garai hartan asko saltzen zen honako ideia: bertsolaria analfabetoa da baina asko daki. Bertsolariak berez sortzen dira eta txori txikiek bezala ikasten dute abesten, berez. Diskurtso hori zabaldu zen eta luzaroan horrek funtzionatu zuen.

Baina une batean diskurtso horrek ez zuen balio. Baserrian, sagardotegian berez sortzen zen bertsolariak ez zeukan etorkizunik handirik. 60ko hamarkadak beste pizkunde mota bat ekarri zuen, Europa mailako estaturik gabeko nazionalismoen haritik. Abertzaletasunaren mugimendu ezkertiarragoa, aurrerakoiagoa ematen ari zen Europan eta hona ere hori iritsi zen. Esentzia mantendu behar horri baino gehiago, aurrera begira jarri ziren: baserrietan eta sagardotegietan bertsolariak sortzea oso ondo dago, baina kalean ez badira bertsolariak sortzen, ez da posible etorkizuna izatea.

Testuinguru horretan sortu ziren bertso eskolak –ikastolen mugimenduaren inguruan– eta bertsolari mota desberdinak atera dira horietatik. Lehendik zetorren irudiarekin hautsi eta bertsolaria ondo egokitu da gaur egungo gizartera. Kulturgintzak diskurtso desberdinak izan ditu eta garai bakoitzera egokitzen joan da.

Bilaketa horretan perla ederrak topatu dituzu.

Bai, eta denekin sekulako poza hartu dut. Adibidez, Haritschelar Euskaltzaindiko burua izanak bere tesia Etxahun bertsolariaren inguruan egin zuen eta hor daude Etxahunen epaiketen prentsako kronika judizialak; atzerriko egunkarietan topatutako testuek ilusioa egiten dute; Austriako egunkari batean aipatu zen bertsolaritza, alemanez, 1860. urtean; Pello Errotaren bertso saio bateko kronika oso luzea eta oso ona dago ingelesez, Ingalaterrako aldizkari batean 1882koa; bertsolariak protagonista diren ipuin dezente agertu zaizkit, baita Erdi Aroko zaldun gisa ageri direnak ere; emakume bertsolariei buruzkoak ere topatu ditut; 1970eko hamarkadako Atxagaren, Leteren edo Sarrionandiaren testuak; Amurizak, artean bertsolari gisa kasik hasi gabea, Lopategiri egindako elkarrizketa; ABCren zezenketen kroniketan Rekondo izeneko torero bat aipatzen da, euskaraz bertsoak kantatzen omen zituena...

Emakume bertsolariekin eranskina egin duzu tesian.

Ez da nire gaia izan, hain justu, emakume bertsolarien historia ez delako jasotzen historia mediatiko horretan. Oso gutxi agertzen da garai bakoitzean eta agertzen dena, barreiatuta. Baina interesgarria iruditu zait topatu dudan guztia biltzea. Hor, adibidez, Manuela Zubiaurreren berri jaso dut, orain arte jaso gabe zegoen istorioa. Prentsan topatutako testuaren izenburua honakoa zen: “Manuela Zubiaurre le dijo ‘ez’ a Iparragirre”. Nonbait Iparragirre emakume horrekin maitemindu zen. Hori asko gertatzen zaie emakumeei, gutxi agertzen dira eta agertzen direnean gizonezko baten emazte, iloba edo kasu honetan musa bezala agertzen dira. Istorioa Iparragirreren garaikoa da, XIX. mende bukaerakoa, baina prentsan 70eko hamarkadan argitaratu zen. Nonbait Manuela Zubiaurrek ezetza eman zion Iparragirreri eta hark “Zugana Manuela” eta “Ume eder bati bertsoak” idatzi zizkion. Artikulua idatzi zuen kazetariak, Linazasorok, Zubiaurreren ondorengoekin hitz egin zuen eta haiek kontatu zioten emakume horrek bertsotan asko egiten zuela, bertso idatzi mordo bat zeuzkala eta, finean, bertsolaria zela.

Geroago topatu nuen Tolosako alkate zen Labaienek aipatzen zuela berak entzuna zeukala bere herrian bazela “Manuela bertsolari” deitzen zioten emakume bat. Eta bi istorioak lotzen dituzunean, zoragarria da, emakume bertsolarien historiari ekarpen txiki bat egin diozula konturatzen zara.