Laurogeiko hamarkadan, berrogei urte inguruko gizon garai, argal eta begi argidun bat Cauca ibaiaren goialdeko ertz batean azkar dabil. Armatuta doa, nahiz eta ez zaion gustatzen. Ezinbestekoa denean bakarrik egiten du, eta gaur gauean hala egokitu zaio. Berea "gurre"aren gerra da: Kolonbiako Ozeano Bareko kostaldean egunez ezkutatu eta gauez irteten den armadilo iheskor eta usaimen onekoari ematen zaio izen hori.

Begi argiko gizon garaiari inguruko indigena batzuek laguntzen diote. Horietako asko nasak dira, nahiz eta duela gutxira arte azukrearen zafretan, bailaran behera, lan egiten zuten esklaboen afro-ondorengoren bat ere badagoen. Begi argiko zuri garaiari ‘Braulio’ esaten diote, gerra-izena, Quintin Lame Mugimendu Armatuko gudari hauek lur-jabeen eta Estatuaren aurka egiten duten orekarik gabeko borrokari ‘gerra’ deitu ahal bazaio, behintzat.

Armak utzi eta hiru hamarkada geroago, II. Mundu Gerra hasi baino urte batzuk lehenago Hungarian jaiotako indigenista honek bere ohiko isiltasuna hautsi eta Bogotako bere etxean hartu gaitu. Pal Zoltan Tattay Benisch izenez bataiatua eta erregistratua &esc;[‘Pablo’ gaztelaniatu zuten ondoren, bere familia Medellinera iritsi zenean hamar urte zituenean], aita Budapestekoa zuen jatorriz eta ama, Pecs izeneko hiri batekoa.

Umetan, 1945eko maiatzean III. Reicha nola erori zen ikusi zuen Pablok Austrian, bere fmilia bertara gordeleku bila iritsi ostean. Horrek eta geroago, 1968ko Parisen, ikasle gisa ezagutu zuen beste maiatz historiko batek aparteko biografia bat eratu dute, Danubioren baretasun dotorearen eta Cauca basatiaren ur bizien artean igerian.

Galde diezazuket nola amaitu zuen familia hungariar batek Andeetako hiri batean?

1945ean irten ginen Hungariatik, indar sobietarrak iristearekin batera. Beldur handia genien eta familia osoa atera ginen Austriara. Errefuxiatu bihurtu ginen. Garai hartan errefuxiatu asko zeuden. Parisen ere egon ginen gerra amaituta. Urte zailak izan ziren... Baina nondik atera dituzu nire bizitzari buruzko datu hauek?

Zure armakide ohiengandik eta antropologo askorengandik, haientzat kultuko figura baitzara ia-ia. Egitate zehatzek elikatzen dute zure aura; profil oso baxu bat mantendu izanak, kasu. Orain arte ez dut aurkitu zure elkarrizketa bakar bat ere inongo aldizkari edo egunkaritan. Hala ere, zer izan zen Quintin Lame gerrilla? Europan Mexikoko EZLNren borrokari buruz zerbait badakigu, baina ezer gutxi, ezer ere ez esatearren, lehenago zuk parte hartu zenuen Kolonbiako hego-mendebaldeko mendietako esperientzia horri buruz.

Quintin Lame autodefentsarako gerrilla bat izan zen, batez ere buruzagi indigenak hiltzen eta beren komunitateak mehatxatzen ari zirelako, eta orduan mota horretako taldeak antolatu behar izan ziren. Hortik aurrera gerrilla sortu zen, inoiz gerrilla talde klasikoa izan ez zena, boterea hartzearen zentzuan. Izena nasa indigena ospetsuarena da, noski.

[Manuel Quintin Lame Chantre Popayango indigena bat izan zen, 1880an jaioa. Jatorri nasako familia ugari eta pobre batean hazi zen. Gurasoek etxalde bateko lurra lantzen zuten, baina ez zuten inolako ordainsaririk jasotzen. Esklabotza beharrean ‘terrazeria’ esaten zioten egoera horri eta Cauca eta Tolima departamenduko indigena askorentzat janaria eskuratzeko modu bakarra zen. 1901ean Erdialdeko Amerikan ‘Mila Eguneko Gerra’ deiturikoan borrokatzeko izena eman zuen. Borrokatik bizirik atera zen eta Kolonbiara itzulitakoan herri indigenen eskubideak defendatzeko legeak ikasi zituen. Horregatik, hainbat aldiz atxilotu eta kartzelan sartu zuten eta mota guztietako jipoiak jaso zituen. Eta, azkenean, Estatuak eta lur-jabeek bere ahotsaren eragina baretzea lortu bazuten ere, idatzita utzi ahal izan zuen "Kolonbiako oihanetan hezi zen indioaren pentsamenduak" liburua, 1967an bera hil ondoren, 70eko hamarkadan sortutako mugimendu indigenisten beharrizanetan berrikusi zutena.]

Nola hurbildu zinen herri indigenen borrokara?

Nire lehen esperientzia Nekazaritza Erreformaren Kolonbiako Institutuan (INCORA) izan zen, boluntario gisa. Borroka hura, indigenen mesederako ez ezik, afroen eta nekazarien onerako ere bazen. Aurretik, Purificación udalerrian, Tolima departamenduan, lurrak berreskuratzeko lanetan aritu nintzen. Handik Caucara igaro nintzen. 70eko hamarkadaren hasiera zen eta Corinton bizi nintzen. Han erretore bat ezagutu nuen, lur-berreskuratzeak antolatuak zituena. Pedro Leon Rodriguez zuen izena. Alvaro Ulcue apaizaren aurrekoa izan zen. Esango nuke berak aholkatu zuela hasieran, Ulcuek ez baitzekien asko garai hartan gertatzen ari zenaz. INCORAko zuzendaria aurrerakoia zen Caucan, eta lurrak berreskuratzea ere babesten zuen. INCORAko funtzionario batzuek bete-betean laguntzen zuten; beraz, haiekin oso ondo joan zitzaigun lehen urteetan, nahiz eta gero Chicoraleko Itunarekin nekazaritza-erreforma desegin zuten, INCORAko zuzendari nagusia kanporatu zuten, baita zuzendari aurrerakoiak ere, Graciela nire emaztea barne. Baina guk ez genion inoiz lanari utzi eta CRICen jarraitzea erabaki genuen. Ez genion inoiz lan egiteari utzi.

[Aipatzen duen Caucako Eskualde Kontseilu Indigena (CRIC) 1971n abiatu zen, Pablorekin eta Graciela Bolaños bere emaztearekin: lehen egunetik oso aktibo ibili ziren bertan. Gaur egun, kontseilu horrek Caucako erakunde indigena gehienak biltzen ditu. Babeslekuetako bizi-proiektuen alde lan egitea, haien eskubideak aldarrikatzea eta autonomia-prozesuak indartzea ditu helburu.]

Nola ikusi zituzten Estatuak eta, batez ere, lur-jabeek lehen urrats haiek?

CRICen aurrerapenak zirela-eta, Caucako lur-jabeen jazarpena etorri zen. Batez ere, sikarioak erabiltzen zituzten. ‘Txoriak’ deitzen zieten: indarkeriaren garaitik sortutakoak ziren, batez ere Caucako haranean eta Tuluako bi aldeetan, baina baita beste leku askotan ere. Sikario kontserbadoreak ziren, enpresarien eta lur-eremu handien jabeen agindupekoak. Testuinguru hartan, Kolonbiako Armadako agintariek lurjabeei kobratzen zieten haien lurrak defendatzeagatik, baina ez zenez hain merkea indigenen protesten aurrean beren nagusitasunari eustea, orduan lurjabeek mutil pobreak kontratatzen zituzten sikario moduan. Buruzagi indigenen edo nekazarien buruzagien hilketak agintzen zizkieten. Hori da indarkeriaren jatorria.

Eta Quintin Lame gerrilla indarkeria haren aurkako erreakzio gisa sortu zen 80ko hamarkadaren hasieran?

Bai. Komunitateetan jendeari eskatu genion eskopeta izateko edo matxetearekin moldatzen jakiteko. FARCekin ere arazo bat zegoen. Gutxiago, baina lurraldearen kontrola nahi zutelako haiek ere. Orain arte inoiz ez dute horrelakorik lortu. Seigarren Fronteak, bereziki. Beraz, une jakin batean, FARC ere hasi zen indigenen buruzagien atzetik, edo haiek menderatzen saiatzen, arrakastarik gabe. Buruzagi batzuk hil zituzten, haientzat traba zirela uste zutelako. Hori 80ko hamarkada hasieran. Hortaz, autodefentsarako talde indigenak "txoriengandik", poliziarengandik eta armadarengandik eta, neurri txikiagoan, FARCengandik defendatzeko sortu ziren. Luis Angel Monroyk, buru zen kideak -afroa zen, indigenen artean, eta hori oso interesgarria da- komunitateen inguruko aldizkako errondak egiten zituen. Indigenen eremuetatik ateratzen ziren eta arazoak konpontzen eta komunitateen etsaiak ziren talde armatuei aurre egiten saiatzen ziren. Halako batean, "zuzendaritza" talde bat genuen, publikoa ez zena, klandestinoa baizik, nahiz eta CRICen ezagutzen zuten. Talde hartatik arazo militarrari begiratzen genion. Une jakin batean, taldea iraunkorra izatera igarotzea merezi zuela pentsatu genuen. Orduan sortu zen indar iraunkor hori, 1984an argitara atera zena, Lopez Adentro hustu eta Ulcue apaiz indigena hil izanaren ondorioz.

[Alvaro Ulcue Kolonbiako historiako lehen apaiz katoliko indigena izan zen. Nekazarien, belztasunen eta herri indigenen eskubideak defendatu zituen 1984ko abenduaren 10era arte. Egun hartan bi sikariok hil zuten, eskualdeko lur-jabe eta politikariekin lotutako polizia-talde berezi baten agindupean. Aste batzuk lehenago, Lopez Adentro indarkeriaz hustu zuten. Antzinako lurralde hura berreskuratzen saiatu ziren indigenak, martxa baten bidez eta lurrak okupatuz.]

Alegia, armadak hain modu odoltsuan egin zuen desokupazio hark eragin zuen Quintin Lame gerrillaren aurrerapen historikoa?

Esan dezagun Lopez Adentron gertatutakoa pultsu garrantzitsuegia zela CRICentzat. Beraz, Quintin Lamek jarraitu egin zuen eta Ingenio Castillari eraso zion. Hartan, Lopez Adentrotik kanporatu zituzten biztanleek gurekin kolaboratu zuten. Eta gero Santander de Quilichao hartu zuten. Lur-jabeei eta azukre-industriari nolabaiteko indar-erakustaldia egitea zen ekintza haien helburua.

Eta handik aurrera, entzuten eta mugimendua kontuan hartzen hasi ziren...

Bai, hark garrantzi handia izan zuen, eta Gobernuaren jarrera aldatu egin zen, negoziatzea zegokiola iritzita. Azkenean, jendea Lopez Adentrora itzuli ahal izan zen. Gobernuak lursaila erosi zuen. Eta han Quintin Lamek garaipen garrantzitsua lortu zuen. Haren ondoren, beste borroka batzuk etorri ziren, lokalagoak. Komunitate bakoitzean gerrillariak bidezidorretatik joaten ziren perimetroa babestuz. Batez ere, Corinton, Caloton eta Toribion. Tacuello eta San Francisco babeslekuetan ere bai, besteak beste.

Eta nolako harremana zenuten herrialdean jarduten zuten beste gerrilla taldeekin?

Une batean FARC mugimendua hartzen saiatu zen. M-19a ere bai, baina haiek delikatuagoak izan ziren saiakeran. Nolabaiteko begikotasuna izan genuen. Guk senidetasun harremanak bilatzen genituen. Lehenik, gerrillarien koordinazio nazionalean parte hartu genuen, ideia bakarrik ez geratzea zen eta. Simon Bolivar Koordinakundean ere egon ginen ELNrekin, FARCekin, EPLrekin eta M-19rekin. Ni Etxe Berdean egon nintzen Henri Caballero izeneko beste kide batekin, Toliman taldea ireki zuenarekin. Hark oihartzun handia izan zuen, Jacobo Arenasekin bazkaltzen ikusi gintuztelako. Behin, AEBetara joan nintzen gurasoak bisitatzera Kalifornian, eta hilabete baten buruan itzuli nintzenean ikusi nuen lagunak tupamaroetan inspiratzen hasiak zirela, zuloak egiten.

Uruguaiko satorren gerra?

Horixe: babeslekuak lurpean ezkutatzeko eta hori guztia. Erokeria bat. Hura Uruguain egiten zuten, oihanik eta mendirik ez zegoelako, baina halako zerbait hemen egitea erokeria zen. Ideia asko zetozkigun lekuz kanpo. Edozein gizarte-erakunde hartu eta iraultzaren zerbitzura jarri nahi zuten. EPLkoekin topaketak izan genituen, baina herri-gerraren kontuarekin hasi zirenean, guretzat hark ez zuen ez hankarik ez bururik. Nekazariek lurrerako eskubidea defendatu nahi zuten, baina ez zuten zerikusirik epe laburreko armen bidezko botere-hartze haiekin. Guk ahal genuen neurrian bilatzen genuen indar korrelazioa, baina eskema horretatik kanpo ez. Ez genuen ikusten. Armak ez du berez eraldatzen. Gizarte-oinarriaren zereginak eta planteamenduak ez ziren lehenesten talde mota horietan.

Hori entzunda gogoratu dut Parisen ikasle zinela lehen pertsonan bizi izan zenuela 68ko Maiatza. Pentsatzen dut esperientzia hark politikoki eragina izango zuela zuregan..

Bai, mugimendu fresko bat ikusi nuen, ez dogmatikoa, ez sektarioa. Oso irekia. Nik gorroto handia nion alderdi komunistari, eta noski, haiek 68ko Maiatza kritikatzen zuten. Haiek esaten zuten sindikatuen eta soldaten gaian zentratu behar zela. Baina 68ko Maiatzak gehiago hartzen zuen. Ezkerreko beste ikuspegi bat zen. Frantziako Alderdi Sozialista Bateratua mobilizazioen alde zegoen. Ni bere deialdietara joan nintzen. Zoritxarrez, hauteskundeetan ez zitzaien ondo joan, baina esperientzia hartako zerbaitek eragina izan zuen Caucan abian jarri genuenean: komunisten lerro dogmatikoak saihestea.

Eta zergatik desmobilizatu zen taldea 1991n?

Garai hartan hainbat desmobilizazio izan ziren: EPLrekin, zeinekin harremanetan baikeunden eskaera jakin batzuetarako, baita M-19rekin ere, guk baino pixka bat lehenago egin baitzuten, 1990ean. Guri komunitateek eskerrak eman zizkiguten emandako laguntzagatik, baina armadak Quintin Lame CRICen beso armatu gisa ulertzen zuela zioten, eta lege aldetik gaizki uzten zituela, indar publikoak haren parte gisa ikusten zituelako, eta, beraz, jazarri eta eraginik gabe utziko zituztela. Indigenek beren burua politikoki defendatzeko aukera zuten unea iritsi zenean, eta "txoriek", lur-jabeek edo sikarioek, baita FARCek berak ere, erasoak amaitu zituztenean, Quintin Lamek utzi zion beharrezkoa izateari.

Zer gertatu zen borrokalariekin?

Horientzat sortu zen "Quintin Lameko Eguzki eta Lur Fundazioa". Gainera, horietako gehienek politikari lotuta jarraitu zuten, lurraldeetako buruzagi gisa, eta geroago ere guardia indigenaren sorreran lagundu zuten. Guardia indigena ez zetorren zuzenean Quintin Lametik, baina askok lagundu zuten hura osatzen. Asmoa armarik gabeko baina legitimitate sozial handiko indar bat sortzea zen.

Amaitzeko, nola ikusten duzu oraina, eta are gehiago, etorkizuna, hainbeste eman diozun indigenen borrokari dagokionez?

Horren alde lanean jarraitu behar dela. Oraindik ere gauza txar asko gertatzen diren arren, herri indigenen defentsan ere aurrerapen asko egin dira. Horrek aurrera jarraitzera bultzatzen du, eta horretan goaz.